મુંબઈ શેરબજારના નેપોલિયન તરીકે પ્રખ્યાત પ્રેમચંદ રાયચંદ

નરીમાન પોઈન્ટની પાળેથી -મૂળચંદ વર્મા

ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણે યુદ્ધે ચઢતાં પહેલાં મૂંઝવણ અનુભવતા અર્જુનને બોધ આપ્યો છે કે મનના કારણે જ આ સુખ અને દુ:ખ છે એટલે મન જીત્યું તેણે જગત જીત્યુ. આ ઉપદેશ ભલે કુરુક્ષેત્રના મેદાનમાં આપવામાં આવ્યો; પણ મુંબઇના લોકોએ ઉપદેશ જીવી જાણે છે. અહીં દોરી-લોટી લઇને આવેલો માણસ આવતી કાલે મલબાર હિલના વૈભવશાળી વિસ્તારમાં મહેલન માલિક બની જાય છે તો વેળા વેળાની છાંયડીની અસરમાં મલબાર હિલનું બાપીકું મકાન વેચીને માણસ નાલાસોપારા સુધી થોડાક ઓરડાના ફલેટમાં રહેવા ચાલી જાય છે. છતાંયે કોઇ બળાપાનું પ્રદર્શન નહી કે વૈભવની મોટાઇ નહી. મુંબઇમાં પાણીની આ એક અજબ તાસીર છે. સુરતમાં દશા ઓસવાલ વણિક કુટુંબના રાયચંદભાઇ લાકડાંનો નાનકડો વેપાર કરતા હતા. ૧૯મી સદીના પૂર્વાર્ધની આ વાત છે. એ વણિક કુટુંબને ત્યાં ૧૮૩૧માં પુત્ર જન્મે છે પ્રેમચંદ પિતાએ ડહાપણ વાપરીને એને મિશનરી સ્કૂલમાં અંગ્રેજી ભણવા મૂકયો અને પ્રેમચંદને સુરત સાંકડું લાગવા માંડયું. અને એ લાકડાંના વેપારીનો પુત્ર મુંબઇ આવીને શેરબજારનો નેપોલિયન થઇ ગયો. મુંબઇ યુનિવર્સિટીનો રાજાબાઇ ટાવર આજેય એની જહોજલાલીની છડી પુકારતો અડીખમ ઊભો છે અને યુનિવર્સિટીની ૧૩૧મા સ્થાપના દિને અને સ્થાપના માસમાં એમને યાદ કરવા જ જોઇએ.

મુંબઇનો એક શેરદલાલ શ્રી રતનચંદ લાલાએ સુરતથી રામચંદ અને પ્રેમચંદને ૧૮૫૨માં મુંબઇ બોલાવી પોતાની પેઢીએ નોકરીમાં રાખ્યા. અંગ્રેજી જાણતા હોવાથી અંગ્રેજ વેપારીઓ અને બૅન્ક મેનેજરોમાં લોકપ્રિય થઇ પડયા અને ધંધો વધ્યો. પોતાના હિસાબે સાથે સાથે નાની દલાલી પણ કરવા માંડી. ત્યાં રતનચંદ દલાલનું અવસાન થયું અને તેનો કારોબાર આ બાપ-દીકરા સંભાળવા લાગ્યા અને ૬ વર્ષમાં એટલે કે ૧૮૫૮માં તેઓની ગણના મુંબઇના લાખોપતિઓમાં થવા માંડી હતી.

ત્યાં ૧૮૬૩-૬૫માં અમેરિકામાં આંતરિક વિગ્રહ ફાટી નીકળ્યો અને લેકેશાયરના મિલઉદ્યોગને રૂ મળતું બંધ થઇ ગયું અને ભારતથી રૂ ચઢવા માંડયું. રૂના ભાવ વધી ગયા અને બધા જ રૂના વાયદા બજારમાં નાણાં બનાવવા લલચાયા અને એમાં ભારતીય સ્વરાજના દાદા અને એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજમાં ગણિતના પ્રોફેસર દાદાભાઇ નવરોજી પણ જોડાયા અને તેજીનો જુવાળ ઊતર્યો ત્યારે એમાં પ્રતિષ્ઠા અને પૈસા-બન્ને તરફનું નુકસાન વેઠયું.

રૂના વ્યાપારી તરીકે ત્યારે પ્રેમચંદની જબરી પ્રતિષ્ઠા હતી. અન્ય રૂના મોટા વેપારીઓમાં ત્યારે સર જમશેદજીના પુત્ર શ્રી રૂસ્તમજી જમશેદજી, ખરશેદજી ફરદુનજી, બહેરામજી હોરમસજી કામા, જીવરાજી બાધુ, ખટાઉ મકનજી, ગોકલદાસ તેજપાલ, ગોકલદાસ લીલાધર પાસ્તા, કાનદાસ નારણદાસ, કરસનદાસ માધવદાસ, ભીમજી ગિરધર, હરભામ નરસી, નસરવાનજી ૨. તાતા, મેરવાનજી નસરવાનજી ભાવનગરી વગેરેનો સમાવેશ થતો હતો. આ રૂના વેપારની તેજીથી કમાયેલાં નાણાંમાંથી ભારતે ૧૮૬૧થી ૧૮૬૫ સુધીમાં રૂ. ૩૦.૭૫ કરોડનું સોનું અને રૂ. ૫૪.૦૭ કરોડની ચાંદી આયાત કરી હતી. તેમાં એકલા મુંબઇ શહેરે ૧૮૬૧-૧૮૬૫ દરમિયાન રૂ. ૫૧.૭૮ કરોડનાં સોના-ચાંદી મેળવ્યાં હતાં.

શ્રી પ્રેમચંદે પોતાની સમૃદ્ધિની વસંત ઋતુમાં શિક્ષણ ક્ષેત્રને વિસાર્યું નહોતું અને ૧૮૭૫માં મુંબઇ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના થઇ ત્યારે રૂ. ચાર લાખ આપ્યા હતા. તેમાં પોતાની માતાની યાદમાં રાજાબાઇ ટાવર બાંધવા રૂ. બે લાખ આપ્યા હતા. પ્રેમચંદ રાયચંદ જે પણ કંપનીમાં જોડાતા તે કંપનીના શેરના ભાવો બેફામ વધી જતા. પણ રૂની મંદી આવતાં સહુ આ શેરબજારના નેપોલિયન સાથે ડૂબી ગયા. તેમાં પ્રથમ ડૂબનારા શ્રી બેરામજી કામા હતા. એમણે પ્રમાણિકતા અને પ્રતિષ્ઠા ખાતર જેટલા પૈસા ચૂકવાય એટલા પૈસા ચૂકવીને નાદારીની તૈયારી દેખાડી હતી. શ્રી પ્રેમચંદ પ્રથમ તો ભાંગી પડયા હતા. પણ એ કારમો આઘાત જીરવીને પણ ૪૦ વર્ષ જીવ્યા હતા. હરખ-શોકને એમણે સમાન ગણ્યા હતા. મુંબઇની આ તાસીર છે.

મુંબઇના નાગરિકો વિવિધ પ્રકારના શોખ ધરાવતા હોય છે, તેમાં થોડી વિચિત્રતા પણ હોય છે. ટપાલ-ટિકિટ સંગ્રહનો શોખ ધરાવનારા સાથે દેશ-પરદેશના મેચ-બોક્સનો સંગ્રહ ધરાવનારાઓ પણ મુંબઇમાં છે. એક મહાનુભાવ વિવિધ પ્રકારની ફાઉન્ટન પેન બોલ પેન સંગ્રહે છે. એમાં બે જાગૃત નાગરિકો એવા છે કે જેઓ જાહેર હિત ખાતર વેચાતી તકલીફ વહોરે છે. તેમા એક છે વયોવૃદ્ધ સામાજિક કાર્યકર શ્રી વારદ. તેઓ ક્યાંક પણ રાષ્ટ્રીય ધ્વજ કે રાષ્ટ્રીય પ્રતીકનું જરા જેટલું અપમાન થતું લાગે તો તરત લેખિત ફરિયાદ કરે. બસ ક્ધડકટર ટોપી સાથે ગણવેશમાં ના હો તો પણ લેખિત ફરિયાદ કરે અને અદાલતનાં પગથિયાં પણ ચઢે.

એવા જ એક બીજા મહાનુભાવ છે શ્રી રામદાસ નાયક. એમણે મહારાષ્ટ્રના મુખ્ય પ્રધાન એ. આર. અંતુલે સામે પણ અદાલતનાં બારણા ખટખટાવ્યાં હતાં. હવે તેઓ મહારાષ્ટ્ર સરકારે આ વરસે બહાર પાડેલી સાત હજાર એસ. ઇ. એમ.ની યાદી પ્રકરણ લઇને અદાલતે જવાનું વિચારી રહ્યા છે.

આ એમને માટે પહેલી ઘટના નથી. ઇ. સ.૧૯૮૨માં સરકારે ૩૧૧૮ એસ. ઇ. એમ.ના નામો જાહેર કર્યાં હતા. ત્યારે શ્રી રામદાસ નાયકે હાઇકોર્ટને રીટ અરજી કરી એમાં અસામાજિક તત્ત્વોનો સમાવેશ થયો છે એવી ફરિયાદ કરી હતી. મુંબઇ હાઇ કોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ શ્રી માલવણકરની અધ્યક્ષતા હેઠળ એક સમિતિ નીમવામાં આવી હતી. છેવટે ૧૨૨ નામો રદ કરવામાં આવ્યાં હતાં.

શ્રી રામદાસ નાયક જણાવે છે કે પોલીસ ખાતાને એસ. ઇ. એમ. સંબંધમાં પહેલાં અહેવાલ તૈયાર કરવા જણાવવામાં આવે છે, પણ એ કેટલીક બાબતોમાં વાસ્તવિકતાથી વેગળા હોય છે. એમાં એક જ કુટુંબના એક જ મકાનમાં ત્રણથી ચાર સભ્યોને એસ. ઇ. એમ. ની લ્હાણી કર્યાના અનેક દાખલાઓ જોવા મળે છે. કેટલીક વ્યક્તિઓને તો ૩થી ૪ વખત એસ. ઇ. એમ. બનાવવામાં આવી છે.
તા. ૧૪મી જૂન ૧૯૮૮ના ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા દૈનિકમાં સમાચાર પ્રગટ થયા છે કે એક એસ.ઇ.એમ. થયેલી વ્યક્તિની પોલીસે ધરપકડ કરી છે તો બીજી તરફ મરાઠી વર્તમાનપત્રોમાં સમાચાર પ્રગટ થયા છે કે મહામુંબઇ વિદ્યાર્થી મંડળ તરફથી મહારાષ્ટ્રના મુખ્ય પ્રધાનને એક નિવેદન સુપરત કરીને માગણી કરવામાં આવી છે કે વરલી ખાતે એક સામાજિક કાર્યકર શંભા ચવ્હાણને તા. ૩૧મી જુલાઇ ૧૯૮૮ સુધી એસ. ઇ. એમ. નીમવામાં નહીં આવે તો તા. ૧લી ઓગસ્ટથી આંદોલન કરવામાં આવશે.

હજી તો સપ્ટેમ્બરમાં બીજાં બે હજાર નામો એસ.ઇ.એમ. તરીકે જાહેર કરવામાં આવનાર છે. એટલે શ્રી રામદાસ નાયક એ યાદી બહાર પડે તેની પ્રતિક્ષા કરી રહ્યાં હોવા જોઇએ.
બ્રિટનમા તો જસ્ટીસ ઓફ પીસની નિમણૂક થયા પછી તેમના અધિકારો અંગે વિસ્તૃત જાણકારી આપવા તાલીમ વર્ગો આજે પણ ચલાવવામાં આવે છે અને આપણે ત્યાં પણ એવું થવુ જોઇએ.

રેસ રિઝલ્ટમાં પહેલ:
મુંબઇ સમાચાર ૧૬૭માં વર્ષમાં પ્રવેશ્યું છે ત્યારે ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયાનું આ ૧૫૦મં વર્ષ છે. ટાઇમ્સે આ દોઢસો વરસોની સફરમાં ઘણી પહેલ કરી છે. તેમાં એવી જ એક અજબ પહેલ રેસનાં રિઝલ્ટ આપવામાં ૬૦ વરસોથી અધિક વરસો પહેલાં કરી હતી.

ચોમાસામાં મુંબઇ ખાતે ધોધમાર
વરસાદ પડતો હોવાથી ઘોડાની રેસ યોજી શકાતી નથી. આથી બ્રિટિશ રાજમાં અંગ્રજોએ પૂના ખાતે રેસ યોજવાનું નક્કી કર્યુ. ચોમાસાના દિવસોમાં મુંબઇના ગવર્નર પણ મુંબઇથી પૂના જઇને રહેતા હતા. આથી જયારે પૂનામાં રેસ યોજાતી તેના રિઝલ્ટ માટે ૨૪ કલાક રાહ મુંબઇગરાને જોવી પડતી હતી. આથી ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયાએ પોતાના વાચકો માટે તાર અને ટપાલ ખાતાને વિનંતી કરી પૂના રેસનું રિઝલ્ટ મુંબઇમાં વાયરલેસ-તાર દ્વારા મેળવવાનું ગોઠવ્યું. આજે આપણે ત્યાં ચૂંટણીનાં રિઝલ્ટ બોર્ડ ઉપર લખવામાં આવે છે તેમ ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયાની ઓફિસ આગળ સાંજે મળેલા તાર પ્રમાણે રેસનું રિઝલ્ટ લખવામાં આવતું હતું. એટલું જ નહીં પણ માર્કોની કંપની સાથે ગોઠવણ કરીને પૂના ખાતે રેડિયો ગોઠવી ત્યાંથી ટાઇમ્સની મુંબઇ ઓફિસમાં રેસ રિઝલ્ટ મેળવવાની વ્યવસ્થા પણ કરી હતી. આ રેડિયો પ્રણાલી થોડા જ અંતરન ક્ષમતા ધરાવતી હતી. આ ઘટના ૧૯૨૧ની છે. મુંબઇમાં રેડિયોની શરૂઆત ૧૯૨૭માં થઇ એ દૃષ્ટિએ ટાઇમ્સની રેડિયો વ્યવસ્થાને પ્રથમ ગણાવી શકાય.