મુંબઈના રસ્તાઓ એવા ખરાબ હતા કે વરસાદના દિવસો દરમિયાન ઘૂંટણ સુધીનો કાદવ ખૂંદીને ચાલવું પડતું હતું

નરીમાન પોઈન્ટની પાળેથી -મૂલચંદ વર્મા

મુંબઇ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના મકાનનો શતાબ્દી-મહોત્સવ શરૂ થયો છે ત્યારે યાદ કરવા જેવી વાત એ છે કે આ મકાનનો પાયો ઇ. સ. ૧૮૮૪માં હિન્દુસ્તાનના વાઇસરોય-ગવર્નર જનરલ લોર્ડ રિપનના હાથે નાખવામાં આવ્યો હતો. ગોથીક વાસ્તુકળાના એક આદર્શ નમૂના સમી આ ઇમારત આઠ વરસે બંધાઇ રહી હતી. તે વખતે આ ભવ્ય મકાનના બાંધકામનો ખર્ચ રૂ. ૧૩ લાખ આવ્યો હતો. એનો એક મિનાર ૨૩૫ ફૂટ ઊંચો છે. મુખ્ય પોર્ચ ઉપર બે પાંખવાળા સિંહો છે તે એક અનોખું આકર્ષણ છે.

ઇ. સ. ૧૬૭૦ દરમિયાન મુંબઇ કાનૂની વહીવટના હેતુ માટે બે મુખ્ય વિભાગોમાં વહેંચાયેલું હતું. પ્રથમ વિભાગમાં મઝગાંવ અને ગીરગાંવનો સમાવેશ થતો હતો તો બીજા વિભાગમાં માહિમ, પરેલ, સાયન, વરલી અને તમામ પખાડીઝના પરિસરને સમાવી લેવામાં આવ્યા હતા. અદાલતી કારવાઇ માટે પાંચ ન્યાયાધીશોની નિમણૂક નાના-નાના કેસો ચલાવવા માટે કરવામાં આવી હતી. પહેલા વિભાગના કેસો દર શુક્રવારે સવારે આઠ વાગ્યે જૂના બોમ્બે કસ્ટમ હાઉસમાં ચલાવવામાં આવતા હતા તો બીજા વિભાગના કેસો દર બુધવારે સવારે ૮ વાગે માહિમ કસ્ટમ હાઉસ ખાતે ચલાવાતા હતા.
મહત્ત્વના કેસો અને અપીલના કેસો કોટમાં આવેલા કોર્ટ હાઉસમાં ગવર્નર સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવતા હતા. એ માટે દર મંગળવારે સવારે ૮થી ૧૧નો સમય રાખવામાં આવ્યો હતો અને બપોરનો સમય ૧થી ૩ વાગ્યા સુધીનો હતો. ટ્રાયલ જ્યુરી તરફથી યોજવામાં આવતી હતી. જો અંગ્રજો અને પોર્ટુગીઝ વચ્ચેનો કેસ હોય તો સજા પામનારને બેડી પહેરાવીને તેની પાસે મુંબઇમાં કેદી જેવું વૈતરું કરાવવામાં આવતું હતું અને ત્યાર પછી સેન્ટ હેલિના ટાપુ ઉપર મોકલી દેવામાં આવતા હતા.

મુંબઇમાં ગટરો ઇ. સ. ૧૭૭૭માં ખોદવામાં આવી હતી અને એ ગંદું પાણી દરિયામાં વહાવી દેવામાં આવતું હતું.

ઇ.સ. ૧૭૮૭ સુધી રસ્તાઓ એવા ખરાબ હતા કે વરસાદના દિવસો દરમિયાન ઘૂંટણ સુધીનો કાદવ ખૂંદીને ચાલવું પડતું હતું.

ઇ. સ. ૧૭૭૧ના અરસામાં ઉંદરોનો ત્રાસ એટલો બધો વધી ગયો હતો કે સિટિંગ જસ્ટિસ સમક્ષ મરેલા ઉંદર રજૂ કરતાં એક ઉંદર દીઠ એક પાઇ દીડકીનું ઇનામ આપવામાં આવતું હતું. ત્યારે એક રૂપિયાના ૬૪ પૈસા અને ૧૯૨ પાઇ હતી.

ઇ.સ. ૧૭૮૪માં એક કાયદો ઘડી ભારતીય નાગરિક જો પોતાની ગાડીને ઘોડા કે ખચ્ચર જોડે તો તે માટે રૂ.૧૦૦નો દંડ કરવાની જોગવાઇ કરવામાં આવી હતી.

મુંબઇ પોર્ટુગીઝના હાથમાં લાડવાની જેમ આવી પડયું હતું. વાત એમ બની હતી કે ગોવાનો પોર્ટુગીઝ વાઇસરોય ડોમ ફ્રાન્સિસ્કો ડી. આલ્મેડા ગુજરાતના પશ્ર્ચિમ કિનારે આક્રમણ કરવા ૧૯ જહાજોનો કાફલો લઇને નીકળી પડયો હતો. એમનું મુખ્ય લક્ષ્ય દીવ બંદર કબજે કરવાનું હતું. ગોવાથી મુંબઇ આવતા આ જહાજી કાફલામાં બળતણ અને પાણી ખૂટી ગયાં એટલે એ લેવા આ કાફલો માહિમ કિનારે લાંગર્યો. તે વખતે પોર્ટુગીઝે દાંભોલ બંદર ખાતે ગુજારેલા જુલમના સમાચાર માહિમ પહોંચ્યા હતા. એટલે ભયના માર્યા લોકો પોર્ટુગીઝ કાફલાને જોતાં જ પલાયન કરી ગયા અને મુંબઇ લાડુની જેમ પોર્ટુગીઝના હાથમાં ગયું.

મુંબઇમાં ઇ.સ. ૧૬૭૭ના અરસામાં અંગ્રેજો અને ભારતીય નાગરિક સહિત લગભગ ૧૬ હજારની વસતી હતી.

મુંબઇના લોકો ઓગણીસમી સદી સુધી હળીમળીને રહેતા હતા. ૧૮૬૫માં જયારે પશ્ર્ચિમ રેલવેના ચર્ચગેટની પશ્ર્ચિમ બાજુએ સત્કાર હોટેલ વગેરે આવ્યાં છે. ત્યાં દરિયાનાં મોજાં અફળાતાં હતાં. ઇ.સ. ૧૮૯૫માં સર દિનશા પિટિટના પુત્ર ફરામજી બીમારીથી મરણ પથારીએ હતા ત્યારે ૧૮૯૫ના ઓગસ્ટની પાંચમી તારીખે મુંબઇના હિન્દુ, મુસ્લિમ, પારસી અને ક્રિશ્ર્ચિયન શેરદલાલો અને વેપારીઓ ચર્ચગેટ સ્ટેશનની સામે દરિયાકિનારે એકત્ર થયા હતા અને ફરામજી પિટિટ વહેલા સારા થાય તે માટે સામૂહિક પ્રાર્થના કરી હતી.

ફરામજીનું અવસાન ૧૮૯૫ના ઑગસ્ટની ૯મી તારીખે થયું. શ્રી ફરામજી પિટિટે ગ્રાન્ટ મેડિકલ કોલેજને સાયન્ટિફિક મેડિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરી ભેટ આપી અને એનું ઉદ્ઘાટન ૧૮૯૧માં થયું હતું.
સર દિનશા પિટિટના ૧૮૩૭થી ૧૮૯૦ના લગ્નજીવન દરમિયાન ૬ પુત્રો અને આઠ પુત્રી એમ ૧૪ સંતાનો થયા હતા. એમની પત્ની લેડી સાકરબાઇની યાદ અપાવતી પરેલ ખાતે વેટરનરી હૉસ્પિટલ આજે પણ ઊભી છે.

મુંબઇના શેરદલાલો હોર્નિમેન સર્કલના બગીચા બહાર વડનાં ઝાડ આવ્યાં છે તેની નીચે ઇ.સ. ૧૮૪૦થી ૧૮૫૫ સુધી સોદા કરવા ભેગા મળતા હતા. ત્યાર પછી અત્યારે જયાં બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયા અને મર્કન્ટાઇલ બેન્કની ઇમારતો છે ત્યાં ભેગા મળતા હતા. આવી પરિસ્થિતિ જોઇ સર દિનશા પિટિટે શેરદલાલોનું એસોસિયેશન સ્થાપવા પોતાની વિકટોરિયા મિલના રૂ. ૧૯ હજારના શેરો આપ્યા હતા. ૧૮૭૫માં સભ્યપદ માટે ફી માત્ર રૂ. પાંચ રાખવામાં આવી હતી. આજે તો એની કલ્પના કરી શકાય નહીં એવી મોટી રકમ છે. ૧૮૮૭ સુધીમાં એ ફી રૂ. ૧ હજાર સુધી પહોંચી હતી. ૧૮૮૭ની સાલમાં શેરદલાલોના એસોસિયેશનનો હોલ બાંધવા રૂ. ૧૨ હજાર આપ્યા હતા અને દિનશા માણેકજી પિટિટ બ્રોકર્સ હોલ ૧૮૯૯માં ખુલ્લો મૂકવામાં આવ્યો હતો.