આધુનિક ગઝલના પ્રણેતા શેખાદમ આબુવાલા

સર્જકના સથવારે -રમેશ પુરોહિત

શેખ આદમ મુલ્લા શુજાઉદ્દીન આબુવાલાને ગઝલના ચાહકો શેખાદમ આબુવાલાના નામે જાણે છે. શેખાદમનો જન્મ દાઉદી વહોરા ખાનદાનમાં અમદાવાદમાં 15-10-1929માં થયો હતો. આ કવિ પાસે ઉચ્ચ અભ્યાસ, વિશાળ વાચન, ભાષાની સરળતા અને જીવનની ઊંડી સમજણનો ખજાનો હતો. ગઝલકાર બહુશ્રુત હોય તો તેમને ઉચ્ચતમ સ્તરેથી સ્વીકૃતિ મળે છે. આવી સહજ સ્વીકૃતિ શેખાદમને પ્રથમ સંગ્રહ `ચાંદની’ના પ્રકાશન વખતે 1953માં જ મળી હતી. ગુજરાતના મૂર્ધન્ય કવિ ઉમાશંકર જોશીએ પ્રસ્તાવનમાં જે કંઈ કહ્યું તે આ કવિને સમજવા માટે સહાયભૂત થશે.

ઉમાશંકરે લખ્યું કે ભાઈ શેખાદમ આબુવાલાની કવિતા માટે મને હંમેશાં ઘણી આશા રહી છે. ગઝલમાં તેમ જ સંસ્કૃત છંદોમાં - બંનેમાં એમને સારી ફાવટ છે. એમનું પહેલું કાવ્ય - નાનાલાલ કવિ ઉપરની એકપૃથ્વી’ છંદમાં લખેલી સુંદર સૉનેટ – જોઈને જ એમની રચનાશક્તિ વિષે હું ઉત્સુક બન્યો હતો. ગઝલમાં અને છંદોમાં પ્રયોગો કરવાની એમને આદત છે.

ગુજરાતી ગઝલ શયદા સાહેબની સરદારી હેઠળ ઉર્દૂ-ફારસી શબ્દોનો સહારો ઓછો કરીને ગુજરાતી પદાવલિઓ પ્રયોજવાની પેરવીમાં રમમાણ હતી ત્યારે અમદાવાદના આકાશમાં શેખાદમ આબુવાલા નામના નવયુવાન શાયરનો ઉદય થાય છે. શેખાદમ સમકાલીનોથી એ વાતે નોખા તરી આવતા હતા કે એમણે એમ.એ સુધી અભ્યાસ કર્યો હતો. ગુજરાતી અને હિન્દી વિષયો હતા. ઉમાશંકરે કહ્યું તેમ ગુજરાતી ભાષાની અને જોડણીની શુદ્ધિ માટે એમની ચીવટ પ્રશંસાપાત્ર છે.' જર્મનીમાં જર્મન સાહિત્ય અને ફિલસૂફીનો અભ્યાસ જર્મન રેડિયો ડોઈશે વેલેવોઈસ ઑફ જર્મની’ના હિન્દી વિભાગમાં 17 વર્ષ સુધી કાર્યક્રમો તૈયાર કરવાનું કામ કર્યું. જર્મન, ફારસી, ગ્રીક, ઉર્દૂ ભાષાનું ઊંડું જ્ઞાન હતું. એમણે યુરોપ, રશિયા, ચીન, ઈજિપ્ત વગેરે દેશોનો પ્રવાસ કર્યો હતો.

આમ શેખાદમે ગુજરાતી અને ઉર્દૂ ગઝલમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે. ચાંદની',સોનેરી લટ’, અજંપો',તાજમહલ’ જેવા ગુજરાતી ગઝલ સંગ્રહો, ધિરતે બાદલ ખુલતે બાદલ' હિન્દી સંગ્રહ,અપને ઈક ખ્વાબ કો દફના કે અભી આયા હૂં’ નામનો ઉર્દૂ ગઝલો – નઝમોનો સંગ્રહ. હવાની હવેલી', ગઝલ 1-2 અને હિંદીમાંસનમ’ કાવ્યસંગ્રહો છે. બધાં સર્જનોનો એક દીવાન છે અને તેનું નામ દીવાન-એ-આદમ' છે. શેખાદમે દસ નવલકથાઓ, આંતરરાષ્ટ્રીય અનુભવકથાઓ, શ્રેષ્ઠ જર્મન વાર્તાઓનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ અને એમણે લીધેલી મુલાકાતોતસવીર દિખાતા હૂં ‘ નામની પ્રગટ કર્યા છે. શેખાદમ સૌ પ્રથમ પત્રકારનો જીવ. યુરોપની હવામાં ગુજરાતી ગઝલો લખી. `હમ ભી ક્યા યાદ કરેંગે’ શિર્ષક નીચે ડાયરી પણ લખી છે. આમ સાહિત્યના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં એમનું પ્રદાન છે પણ સવિશેષ ગઝલકાર તરીકે ઓળખાય છે.

શેખાદમ રોજબરોજ બોલાતી ભાષાના સતત સંપર્કમાં હતા. લોકોને સમજાય એવી ભાષા એમને પત્રકારત્વમાંથી મળી હતી. ગુજરાતીમાં રૂઢ થયેલા મુહાવરાઓ, કહેવતો અને લઢણોને એમણે ગઝલના રંગમાં વણીને ગઝલની એક નવી ભાષા વિકસાવી છે. થોડાંક ઉદાહરણ જોઈએ.

મુહબ્બતના સવાલોના કોઈ ઉત્તર નથી હોતા અને જે હોય છે એટલા સધ્ધર નથી હોતાળે છે કોઈ એક જ પ્રેમીને સાચી લગન દિલની બધાયે ઝેર પીનારાઓ કૈં શંકર નથી હોતા.

હું પડ્યો છું પ્રેમમાં કે તું પડી છે પ્રેમમાં
કે પછી એવું નથી બંને છીએ કૈં વ્હેમમાં

મેં વસંત પાસેથી એક ફૂલ માગ્યું છે
એટલે જ તો ખોટું પાનખરને લાગ્યું છે

પ્યારની રંગીન લત મોંઘી પડી
આગ સાથેની રમત મોંઘી પડી
શેખાદમમાં રજૂઆતની નવીનતા હતી. એમને પ્રયત્નો કરવા નહોતા પડયા. `બધાયે ઝેર પીનારાઓ કૈં શંકર નથી હોતા’ એમાં ઉક્તિની નવીનતા છે અને સાથે દૃષ્ટિની પણ નવીનતા છે. પાનખરને ખોટું લાગવાની વાતમાં એક આગવી નવીન ઢબ છે. શબ્દની ઉપાસના કરી હોય એમને શબ્દનો મહિમા સમજાય છે.

ગઝલ લોકપ્રિય કાવ્ય પ્રકાર છે એટલે સભારંજની શેરોની ભરમાર વચ્ચે અકળાઈ જવાય એવી સ્થિતિ ઊભી થઈ છે. કવિતા કે ગઝલમાં છંદ અને બંધારણ છે પણ આ મર્યાદા અતિક્રમીને ગઝલના હાર્દમાં પહોંચવું જરૂરી છે. કહેવાનો અંદાજ સરસ હોય, ચિત્રાત્મકતા અને ચોટદાર ઉક્તિથી શેરનું નકશીકામ થયું હોય, પરંતુ ખયાલનું નૂર અને નાવીન્ય ન હોય તો ગઝલિયતની સોનાની થાળીમાં લોખંડની મેખ
બને છે.

શેખાદમ કવિચેતનાની એક ચોક્કસ ભૂમિકા પર પહોંચીને સર્જન કરે છે એટલે એની ગઝલમાં સૌન્દર્યબોધ થાય છે. એમની પાસે એક પોતી કી અભિવ્યક્તિ છે. એ તૂટેલા અને તળિયે આવી ગયેલા જામની વાત નથી કરતો. પીવામાં તો સમયનું લવલેશ ભાન ન હોય, એમાં ઉતાવળ ન હોય, એટલે શેખાદમ કહે છે તેમાં ખયાલનું નૂર છે:

જામ લૈને ઝૂમું છું
ચાંદનીને ચૂમું છું
જિન્દગીને માણું છું
અપ્સરાના નર્તન સમ-
પ્રેમીજનના વર્તન સમ
જિન્દગી સમાલું છું

અમદાવાદના પ્રખર તડકાઓમાં પનપેલી શેખાદમની ગઝલો યુરોપના ઠંડગાર તડકામાં લાલિમા ધારણ કરે છે. આ લાલિમા છે ગઝલના જીવાનુભૂત તત્ત્વ પ્રેમની પ્રણયની અને પ્યારની. પોતાની ખુમારી અને મસ્તીમાં એક અલગારી અસ્તિત્વના માલિક શેખાદમના શબ્દો સચોટતાની ધરતી પરથી આવે છે એટલે પ્રતીતિજનક લાગે છે. ચાલો માણીએ આ સાચુકલ સર્જકના થોડાક અશ્આર:
આ સૂરજ જેવા સૂરજથી હું આંખ મિલાવી જાણું છું.
એ આગ લગાવી જાણે છે, હું આગ બુઝાવી જાણું છું.

નાચી ઊઠી સુગંધ ને ઝૂમી ઊઠ્યો પવન
તમને નિહાળી ફૂલના રંગો હસી પડ્યા.

છે સુરખી ખુશીની રંગોમાં અરમાનની ખુશ્બૂ અંગોમાં
શા હાલ થયા છે ફૂલોના આ કળિયો ના જાણે તો સારું

ચર્ચા કરી રહ્યો છું સુરાલયમાં ધર્મની
મારા ને સંતના આ સમાગમનું શું થશે?

દમકતો ને ચમકતો શાહજહાંનો મ્હેલ જોવા દે
મને ધનવાન મજનૂએ કરેલો ખેલ જોવા દે
પ્રદર્શન કાજ જેમાં પ્રેમ કેદી છે જમાનાથી
મને એ ખૂબસૂરત પથ્થરોની જેલ જોવા દે

જે નશાની સાથ આપે દર્દ એવું ઘેન થૈ
કોઈની આંખે અમે દિનરાત ઘેરાતા રહ્યા.
કોઈ સાચી પ્યાસ લૈ ન આવ્યું અમને ઢૂંઢતું
જામની માફક અમે તો નિત્ય છલકાતા રહ્યા

મુહબ્બત પાસેથી એ ભેટ સુન્દર લૈને આવ્યો છું
હું મારા બે નયનમાં સાત સાગર લૈને આવ્યો છું.

મને ઊંડી મુહબ્બત છે સદા મારા વતન માટે
છતાં એથી અધિક ઊંડી જગતના સર્વજન માટે

મૃત્યુ કેરી ખીંટી પર જિન્દગીને ટિંગાવી
કોઈ પ્યારી મસ્તીમાં ઝૂમતો ફરું છું હું

એ તો સત્કારે છે દુ:ખને ગમને આંસુને સદા
કોણ કહે છે માનવી ધરતી ઉપર મ્હેમાન છે

હું પાપ ના કરું એ ખરું, પણ જરી વિચાર
ગંગાનું શું થશે અને ઝમઝમનું શું થશે?