કચ્છ અને રામરાંધ: કલા, કલાકાર, ભાવક સાથે લેખકની પ્રતિભાવંત વ્યાપ્તિ

વલો કચ્છ -ડૉ. પૂર્વી ગોસ્વામી

હમણાં જ આપણે રામનવમી અને વિશ્ર્વ પુસ્તક દિવસ ઉજવ્યો. પરંતુ જીવન ઘડતર કરનારા શ્રેષ્ઠ મહાકાવ્ય અને જીવનયાપન માટે પાયારૂપ એવાં પુસ્તકો વિશે તો ગમે ત્યારે વાત થઇ શકે એવું મારું માનવું છે. આજે કચ્છની કમાંગર કલાકારીના ઉત્તમ નમૂનારૂપ રામરાંધ પર લખાયેલ પુસ્તક ‘કચ્છ અને રામરાંધ’ વિશે વાત કરવી છે. કચ્છના પશ્ર્ચિમ ખૂણે અબડાસા તાલુકામાં ભગવાન શ્રીરામની જીવનલીલાનું ઐતિહાસિક ચિત્રકામ તેરા ગામ ખાતે કરવામાં આવ્યું છે જે ‘રામરાંધ’ તરીકે ઓળખાય છે.

ઇતિહાસે કળા-સંસ્કૃતિના સહારે આપણને અનેકવિધતા પ્રાપ્ત કરાવી છે. કલાના સહારે પ્રાપ્ત વિશ્ર્વના બે શ્રેષ્ઠ મહાકાવ્યોનું રસાવહ દર્શન પણ મનુષ્ય માટે અમુલ્ય સિદ્ધિ સાબિત થઇ છે. યુગોથી રામાયણનું વર્ણન વિવિધ શૈલીઓ અને ભારતીય કલાના પરિપ્રેક્ષ્યમાં કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં લોકકલા અને ભારતમાં ફેલાયેલા મહેલો, મંદિરો અને સામાન્ય લોકોનાં ઘરોની દીવાલો પરનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. કચ્છી ભાષામાં “રાંધનો અર્થ થાય છે “લીલા જેવું નાટક; રામરાંધ એ રામનું પ્રદર્શન છે. ૧૮૭૫-૮૦ની આસપાસ દોરવામાં આવેલ કચ્છના તેરા ગામનાં ભીંતચિત્રો કે જે કચ્છના કલાકારો દ્વારા સર્જિત શ્રેષ્ઠ કૃતિઓમાંની એકનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે ત્યાંથી થાય છે. આડી તક્તીઓ લાલ અને કાળા રંગની બે જાડી નિયમિત રેખાઓ દ્વારા બનાવવામાં આવી છે, જે ચિત્રોની ઉપર અને નીચે ચાલી રહી છે, જે કલાનું સાતત્યને જાળવે છે અને વાર્તાને જોડે છે જે આ પુસ્તકમાં મુખ્યત્વે પ્રદર્શિત છે.

રામસિંહજીભાઈ જ્યારે ૭મા ધોરણમાં હતા ત્યારે આલ્ફ્રેડ હાઈસ્કૂલ, ભુજમાં એક પઠન સ્પર્ધા જીતી હતી અને તેમનું ઇનામ એક પુસ્તક હતું, “ધ વોન્ડરિંગ્સ ઑફ રામા, ધ પ્રિન્સ ઑફ ઇન્ડિયા. એ પછી સમયાંતરે અનુભવતા એમને સમજાયું કે આ મહાકાવ્ય આપણા જીવનમાં, કલા અને સંસ્કૃતિમાં શું અભિન્ન ભાગ ભજવે છે. રામાયણે કલા, સંગીત અને સાહિત્યને પ્રભાવિત કરવા ઉપરાંત સમગ્ર ભારત દેશના લોકોના રોજિંદા જીવનમાં પણ પ્રવેશ કર્યો છે. રોજિંદા જીવનમાં ઉપયોગ માટે જરૂરી સામગ્રી જેમ કે ભરતકામ અને છાપકામ કરેલું કાપડ, વાસણો, રમકડાં, મંદિરોમાં વપરાતી સામગ્રી વગેરે જેવી અનેક વસ્તુઓ વિવિધ પ્રદેશોના લોકો બનાવતા તેમજ ઉપયોગમાં લેતા. તેમણે જોયું કે તેરાના એ સ્થાનિક શૈલીમાં બનાવેલાં ચિત્રો સંસ્કૃત રામાયણનું નહીં, પરંતુ તેના સ્થાનિક સમકક્ષ રામરંધનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે મૌખિક રીતે પ્રસારિત કચ્છી વાર્તાના ક્રમને અનુસરે છે, તેને મરજીવાની નૂતન પેઢી વિસ્તારી શકે, પરંતુ એ ભવિષ્ય ખૂબ ટૂંકું છે, કારણકે કાળની થપાટોથી અસરગ્રસ્ત આ કળા જાળવણીના અભાવે ખૂબ ઝડપથી લુપ્ત થઇ રહી છે. નજીકના ભવિષ્યમાં બસ આવાં પુસ્તકો જ મુખ્ય સહારો સાબિત થશે.

સ્વ. રામસિંહજી રાઠોડે આ પુસ્તક અંગ્રેજીમાં લખ્યું છે, જેમાં મુખ્ય બે અધ્યાય છે. પ્રથમ અધ્યાયમાં મામલા સાથે રામરાંધનાં ચિત્રો રજૂ કરાયાં છે અને બીજા ભાગમાં કચ્છ અને તેની સુંદરતાનું વિસ્તારપૂર્વકનું વર્ણન છે. હરીન્દ્ર દવેએ પુસ્તકમાં નોંધ્યું છે તેમ, જો કોઈ બિંદુ હોય, જ્યાં રંગ શબ્દોમાં ભળે, શબ્દાલયમાં પરિવર્તિત થાય, ધબકારા સાથે લય ધબકે અને હૃદયના ધબકારા રેખાઓમાં આકાર લે તો તે કદાચ આ પુસ્તકમાં શક્ય છે. કચ્છ એ કલાકારો અને સાહસિકોની પ્રાચીન ભૂમિ છે. જ્યારે સાહસિકોએ તેમની મુસાફરી, સાહસો અને વેપાર સંબંધો દ્વારા વિશ્ર્વના ઘણા ભાગોમાં પોતાને જાણીતા બનાવ્યા છે; પરંતુ કચ્છની સરહદની બહાર ભારતમાં આ કલાકારો પ્રમાણમાં અજાણ્યા રહી ગયા છે. આથી અંગ્રેજીનું આ સંસ્કરણ કચ્છની કલા-સાહિત્યની સમૃદ્ધ પરંપરાઓ અસ્તિત્વમાં હોવા છતાં પણ અખ્યાત હોવાથી લોકોને પરિચિત કરવાના પ્રયાસ તરીકે બેસ્ટ છે. સ્વ. રામસિંહજી રાઠોડે લગભગ એકલા હાથે કચ્છનો સંદેશ બાકીના ભારત અને વિશ્ર્વ સુધી પહોંચાડવાનો પડકાર ઝીલી લીધો છે. ગુજરાતીમાં તેમના યુગ નિર્માણ પુસ્તક (કચ્છનું સંસ્કૃતિ દર્શન) દ્વારા તેમણે લલિત કળા, ભરતકામ, પ્રદર્શન કલા અને લોકસાહિત્યની પરંપરાઓને પ્રકાશિત કરી છે. અને તેમનું આ બીજું પુસ્તક પણ વિશાળ પ્રેક્ષકો સમક્ષ રજૂ કરવાનું સાહસ સાબિત થયું છે. આ રંગો અને શબ્દોમાં રામની કથા છે; રામસિંહજીભાઈએ તેમની બૌધિક ટીકાઓ સાથે પુસ્તકનું સંકલન કર્યું છે. સંત મોરારિબાપુ જેમનું રામ પ્રત્યેનું સમર્પણ સમગ્ર ભારતમાં અને વિદેશમાં પણ જાણીતું છે તેમણે આ સાહસને આશીર્વાદ આપતા નોંધ્યું કે, ‘માનવ સંસ્કૃતિની રક્ષા, જાળવણી અને પ્રચાર-પ્રસાર માટે આવાં વિકાસ કાર્યો કરનારા તમારી સાથે હૃદયપૂર્વક મારી શુભેચ્છાઓ છે. કચ્છની સંસ્કૃતિમાં રામની જાળવણીની આ સંદર્ભિત રચના અદ્ભુત છે. તે લોકો માટે તેમના બૌદ્ધિક અને કલાત્મક વિકાસના શુદ્ધિકરણ માટે ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થવું જોઈએ.’

પુસ્તકના બીજા ભાગમાં કચ્છની કલા અને સંસ્કૃતિનો ભવ્ય વારસો પ્રતિબિંબિત થાય છે. કચ્છી કમાંગરી કલામ સાથે લલિત કળાની પરંપરાઓ, રસપ્રદ શૈલીયુક્ત ભરતકામ અને કચ્છ હસ્તકલાનો ઇતિહાસ, વિવિધ અને તેમની સંસ્કૃતિની પરાકાષ્ઠા. કચ્છી મૂળાક્ષરો અને કચ્છી ભાષા તેની સ્થિતિ અને લોક સાથે સાહિત્ય આ ભાગમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. ભાષાકીય રીતે કચ્છ અને કચ્છી લોકો એકપક્ષીય લિપિ સાથે દ્વિભાષી છે.

પુસ્તકનું નામ: કચ્છ અને રામરાંધ
લેખક: રામસિંહજી રાઠોડ
પ્રથમ આવૃત્તિ: વર્ષ ૧૯૯૨
પ્રકાશક: ભારતીય સંસ્કૃતિ દર્શન