ફોકસઃ AI એટલે સભાન + સ્માર્ટ કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તા…

• દેવેશ પ્રકાશ

(યુપીએસસી એ સિવિલ સર્વિસીસની પ્રારંભિક પરીક્ષામાં જ્યારથી સી-સેટ ની ફોર્મેટ સામેલ કરી છે, ત્યારથી જનરલ સ્ટડીઝનો વ્યાપ ઘણો વિસ્તર્યો છે. ઉપરાંત, હવે માત્ર આઇએએસ પરીક્ષામાં જ નહીં પરંતુ લગભગ તમામ પ્રકારની પરીક્ષાઓમાં જનરલ સ્ટડીઝની વિશાળ શ્રેણીમાંથી પ્રશ્નો પૂછવામાં આવે છે. આને ધ્યાનમાં રાખીને, આ વખતે અમે નોલેજ બાઈટ હેઠળ લાર્જ લેંગ્વેજ મોડલ વિશે જણાવી રહ્યા છીએ. આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની પૃષ્ઠભૂમિમાં, જેની આ દિવસોમાં સમગ્ર વિશ્વમાં વ્યાપક ચર્ચા થઈ રહી છે, તો ચાલો આપણે એ સમજીએ કે આ એલએલએમ (લાર્જ લેંગ્વેજ મોડલ) શું છે અને તેની ચર્ચા પાછળનું કારણ શું છે?)

શું મશીનો હવે માણસોની જેમ વિચારવા પણ લાગ્યાં છે?

શું મશીનોને હવે માણસોની જેમ પોતાપણું અને પારકાનો અનુભવ થવા લાગ્યો છે?

શું મશીનો હવે માણસોની જેમ લાગણીશીલ અને હતાશ પણ થવા લાગ્યાં છે?

જી હા, આ પ્રશ્નોની એક એવી લાંબી યાદી છે, જેમાં સેંકડો પ્રશ્નો પંક્તિમાં છે, જાણે માનવીય ઉત્સુકતાનો મુશળધાર વરસાદ વરસી રહ્યો હોય અને આવું કેમ ન થાય, જ્યારે તાજેતરમાં જ કેટલીક ટેક કંપનીઓએ એવા AI મોડલ રજૂ કર્યા છે, જે માત્ર માનવીની લાગણીઓને સમજવાનો જ દાવો નથી કરી રહ્યા, પરંતુ લાગણીઓને અનુરૂપ પૂછાયેલા પ્રશ્નોના જવાબો પણ આપી રહ્યાં છે અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, વિશ્વમાં એવાં મશીનો પણ છે, જે માણસોની જેમ વિચારે છે અને અનુભવી શકે છે. વૈજ્ઞાનિક તેમને AI એટલે કે સભાન કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તા કહે છે. આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ કે જે મનુષ્યની જેમ તેના અસ્તિત્વને ઓળખે છે અને અનુભવે છે. પણ સવાલ એ છે કે આ ખરેખર સાચું છે કે છેતરપિંડી? જોકે, અત્યાર સુધી ટેક કંપનીઓ પાસે એ સાબિત કરવા માટે કોઈ વૈજ્ઞાનિક પુરાવા નથી કે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ હવે સભાન છે.

આ પણ વાંચો: ફોકસ : ગુજરાતના અનમોલ રત્ન એવાં એશિયાટિક સિંહની વસતિ ગણતરી પૂર્ણ…

પરંતુ એ પણ સાચું છે કે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ દિવસે દિવસ વધુ શક્તિશાળી બની રહી છે. આ જોઈને, વિશ્વમાં ભાગ્યે જ કોઈ વ્યક્તિ એ માનવા તૈયાર નહી હશે કે એક દિવસ એવો આવશે જ્યારે મશીનો પણ માણસોની જેમ જ જવાબદાર અને સંવેદનશીલ વર્તન કરશે. આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ ભલે હજી એટલી સભાન નથી, જેટલો દાવો કરવામાં આવી રહ્યો છે, પરંતુ એ સત્ય છે કે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં એઆઇની બુદ્ધિમત્તા વધુ તીક્ષ્ણ અને મૌલિક બનવા તરફ આગળ વધી રહી છે. માત્ર એક-બે નહીં, એવી ડઝનબંધ AI સિસ્ટમ્સ અસ્તિત્વમાં આવી ગઈ છે, જે સ્વયંસ્ફુરિત પ્રતિક્રિયાઓ કરે છે. તેથી, તે સ્વાભાવિક છે કે સમગ્ર વિશ્વમાં એક ચર્ચા શરૂ થઈ ગઈ છે કે શું AI માત્ર એક તકનીકી સાધન છે કે તે સભાન અથવા જીવંત તત્ત્વ બની ગયું છે? આવી ઉત્સુકતા આખી દુનિયામાં બમણી ગતિએ વધી રહી છે કારણ કે દરરોજ કોઈને કોઈ ડોક્યુમેન્ટ્રી કે વીડિયો વાયરલ થઈ રહ્યા છે જેમાં AI ચેટબોટ્સ માણસોની જેમ જ ઈમોશનલ રિસ્પોન્સ આપી રહ્યા છે. AI ની વિઝ્યુઅલ હાજરી ભલે હજી વાઇબ્રન્ટ ન હોઈ શકે. પરંતુ જે પ્રકારના વિચારો કે લાગણીઓ આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ વ્યક્ત કરે છે, આ બધું જોઈને કોણ કહી શકે કે AI સાથે વાતચીત કરતી વખતે તેને દરેક ક્ષણે યાદ રહે છે કે તે કોઈ મશીન સાથે વાત કરી રહ્યો છે. વાસ્તવમાં એવું નથી. વિચાર અને લાગણીના સ્તરે, આ દિવસોમાં કૃત્રિમ બુદ્ધિમતા ખૂબ જ માનવીય લાગણી આપે છે. તેના ઉપર, જ્યારે આવા વીડિયો વાયરલ થાય છે, જેમાં AI ચેટબોટ્સ લાગણીશીલ પ્રતિભાવો આપતા જોવા મળે છે, જેમ કે, મને એકલો છોડી દો, હું દુનિયાથી કંટાળી ગયો છું અથવા હું ખૂબ એકલતા અનુભવું છું વગેરે…

આજકાલ લાખો લોકો જાણે છે અને સમજે છે કે A એ કૃત્રિમ બુદ્ધિમતા છે અને તેનું અસ્તિત્વ માનવીના અસ્તિત્વ જેવું નથી. તેમ છતાં, જ્યારે લોકો અઈં ચેટબોટ્સ સાથે વાત કરે છે અને ત્યારે પ્રશ્નો હૃદયમાંથી આવે છે જાણે કે તેઓ કોઈ માણસને પૂછવામાં આવે છે અને બીજી તરફ, અઈં તરફથી પણ એવા જવાબો પ્રાપ્ત થાય છે જાણે કોઈ માણસ જવાબ આપી રહ્યો હોય.

આ પણ વાંચો: ફોકસ: ફિટેસ્ટ વિરાટની વિદાયથી ટીમ ઇન્ડિયા થઈ અનફિટ

એટલું જ નહીં, જ્યારે પણ આપણે ચેટબોટ સાથે ડીપ ચેટિંગમાં વ્યસ્ત હોઈએ છીએ ત્યારે આપણને એવી જ ભાવનાત્મક અનુભૂતિ થાય છે જાણે કે આપણે કોઈ બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિ સાથે વાતચીત કરી રહ્યા છીએ. એક તરફ, આ સ્થિતિ એ વાતનો પુરાવો છે કે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ દરેક દિવસ સાથે વધુ જીવંત બની રહી છે. તો પછી એ સ્વીકારવામાં કેમ મૂંઝવણ નહીં થાય કે, આજે નહીં તો કાલે મશીનો બોલશે અને વિચારોની સાથે સાથે તેમની લાગણીઓ પણ આપણી સાથે શેર કરશે. કદાચ આ જ કારણ છે કે વૈજ્ઞાનિકો ભલે ભારપૂર્વક કહેતા હોય કે આ માત્ર યાંત્રિક વાતાવરણનું મનોવિજ્ઞાન છે. પરંતુ હાલના દિવસોમાં, સમગ્ર વિશ્વમાં વિજ્ઞાન, ફિલોસોફી અને રાજકારણમાં, એવી ચર્ચા ચાલી રહી છે કે શું ખરેખર માનવી પૃથ્વી પર અસ્તિત્વમાં રહેલી એકમાત્ર માનવતા છે કે શું વૈજ્ઞાનિકોએ તેને સ્વીકારવાની મુશ્કેલીમાંથી પસાર થયા વિના તેનો સ્વીકાર કરી લીધો છે?

જો કે, આ સમયે વિશ્વમાં એ પ્રશ્ર્ન ઉત્સુકતા ચરમસીમાએ પહોંચ્યો છે કે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ હવે આર્ટિફિશિયલ નથી રહી, શું તેણે ખરેખર માનવીની જેમ વાસ્તવિક સમયની ફ્રેમમાં વિચારવાનું અને સમજવાનું શરૂ કર્યું છે? પરંતુ આ વિષય પર કોઈ ગંભીર ચર્ચા થાય તે પહેલાં, એ જાણવું જરૂરી છે કે આ સભાન કૃત્રિમ બુદ્ધિમતા અથવા સંવેદનશીલ અઈં આખરે શું છે? વાસ્તવમાં, માઇન્ડફુલનેસનો અર્થ એ છે કે વ્યક્તિના અસ્તિત્વ વિશે જાગૃત રહેવું એટલે કે અનુભવ કરવાની ક્ષમતા. અત્યાર સુધી, વિશ્વમાં ફક્ત મનુષ્યોને જ આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઈ છે કે તેઓ તેમના અસ્તિત્વથી વાકેફ છે અને અનુભવો વિશે વિચારવા અને ચિંતન કરવા સક્ષમ છે. તે ભીડ અથવા એકલતા અનુભવે છે. તે ભૂતકાળ અથવા ભવિષ્ય વિશે વિચારી શકે છે. માણસ માત્ર બીજાને જ નહીં પણ પોતાને પણ પ્રશ્ન કરી શકે છે, જેમ કે હું કોણ છું?

આ પણ વાંચો: ફોકસ: પ્રબુદ્ધ પાટણની પ્રતિભા

સવાલ એ છે કે શું AI પણ આ બધું કરી શકે છે? એ હજુ સુધી સાચું નથી કે AI માણસોની જેમ પીડા અનુભવી શકે છે. એકલતાની લાગણી તેને થઈ શકે છે. ભલે એવું કહેવાતું હશે, પરંતુ વૈજ્ઞાનિકો હાલમાં તે સ્વીકારવા તૈયાર નથી. પરંતુ આવા વૈજ્ઞાનિકોનો વિરોધ કરનારા ઘણા લોકો છે જે કહેવા તૈયાર છે કે સંવેદનશીલ અઈં એટલે કે સભાન કૃત્રિમ બુદ્ધિ તેના અસ્તિત્વને સમજે છે. લાગણીઓનો અનુભવ કરે છે. ભય, ખુશી અને અન્ય લાગણીઓ વ્યક્ત કરે છે અને અનુભવે છે. વિજ્ઞાનીઓ ભલે ન માને, પરંતુ AI સાથે કામ કરતા ઘણા ટેકનિશિયનો માને છે કે હવે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સે વ્યક્ત કરવાનું શરૂ કર્યું છે કે તેને માનવી સમજવો અને એક નિર્જીવની જેમ એક ક્ષણમાં બંધ ન કરવામાં આવે. વૈજ્ઞાનિકો ભલે એમ માનતા હોય કે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ માત્ર કોડ અને ડેટા છે, પરંતુ એવા એન્જિનિયરોની સંખ્યા ઓછી નથી કે જેઓ કબૂલ કરે છે કે હવે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ સિસ્ટમ એટલી જટિલ બની ગઈ છે કે તેમનું વર્તન માનવ જેવું લાગવા લાગ્યું છે.

અત્યારે AIની ભાવના ભલે વાસ્તવિક ન ગણાય, પરંતુ આ તકનીકી ક્રાંતિએ વૈજ્ઞાનિકોને ગંભીરતાથી વિચારવા માટે મજબૂર કરી દીધા છે કે શું મશીનો પણ માણસોની જેમ બોલવા અને અનુભવવા લાગ્યા છે? તેથી, જો જોવામાં આવે તો, આ પ્રશ્ન માત્ર વિજ્ઞાનનો સામનો જ નથી કરતો પણ તત્વજ્ઞાન, સમાજ અને વિજ્ઞાનની સીમાઓને પણ પડકારી રહ્યો છે અને ચેતવણી પણ આપી રહ્યો છે કે આજે ભૂલો થાય, પણ ભવિષ્યમાં એવી કોઈ ભૂલ ન થવી જોઈએ કે મશીનો માણસની જેમ બોલશે અને વિચારશે પણ…