સૂર્યની ગરમી સહન કરવામાં અસમર્થ જેલીફિશ

આજકાલ -કે.પી. સિંહ

જેલીફિશ શરીરની અનોખી રચના ધરાવતું દરિયાઈ પ્રાણી છે. જેલીફિશનું મોટાભાગનું શરીર જેલી જેવું હોય છે, તેથી તેને જેલીફિશ કહેવામાં આવે છે. તે તેના છત્રી જેવા શરીરને ખસેડીને તરે છે. તે દરિયાઈ છોડ અને ખડકોને વળગી રહે છે અને તેનું આખું જીવન એક જગ્યાએ વિતાવે છે. આ પ્રકારની જેલીફિશ તરી શકતી નથી. હા, ક્યારેક તે થોડું ખસી જાય છે.

જેલીફિશ વિશ્ર્વના તમામ સમુદ્રો અને મહાસાગરોમાં જોવા મળે છે. તેની કેટલીક પ્રજાતિઓ ધ્રુવીય પ્રદેશોમાં પણ જોવા મળે છે. જેલીફિશ સૂર્યની ગરમી સહન કરી શકતી નથી, તેથી તે હંમેશા પાણીમાં રહે છે. જો ઉનાળાની ઋતુમાં આકસ્મિક રીતે જેલીફિશ દિવસ દરમિયાન કિનારે આવી જાય, તો તે સૂર્યના તાપને કારણે મરી જાય છે. જેલીફિશની કેટલીક પ્રજાતિઓ અત્યંત ઝેરી હોય છે. તેમના કાંટાવાળા કોષોને સ્પર્શ કરતા તેમનામાંથી એક દોરો બહાર આવે છે. આ દોરામાં ઝેર હોય છે. જેલીફિશના ઝેરની અસરને કારણે ઘણા ડાઇવર્સ ડૂબીને મૃત્યુ પામ્યા છે. વિશ્ર્વની સૌથી ઝેરી જેલીફિશ ઉષ્ણકટિબંધીય સમુદ્ર અને કોરલ સમુદ્રમાં જોવા મળે છે.

સામાન્ય રીતે જેલીફિશ છત્રી આકારની હોય છે. આ અત્યંત ઝેરી જેલીફિશ કરતાં આકારમાં ઘણી મોટી હોય છે. તેમનો આકાર ૫ સેન્ટિમીટરથી ૨ મીટર સુધીનું હોઈ શકે છે. સામાન્ય જેલીફિશના શરીરની ચારે બાજુ ટેન્ટેકલ હોય છે. તેમની સંખ્યા અત્યંત ઝેરી જંતુઓની જેમ ૪ અથવા ૪નાં જૂથોમાં હોય છે. વિશ્ર્વની સૌથી મોટી જેલીફિશ સી બ્લબર છે. તે આર્કટિક સમુદ્રમાં જોવા મળે છે. સી બ્લબરનું શરીર ૧૮૦ સેમી લાંબુ હોય છે અને ટેન્ટેકલ્સ ૬૦ મીટર સુધી લાંબા હોય છે. સી બ્લબરનું શરીર સામાન્ય રીતે વાદળી, પીળો, લાલ અથવા ભૂરા રંગનું હોય છે. અન્ય જેલીફિશ પણ સામાન્ય રીતે આ રંગોની હોય છે. જેલીફિશમાં મગજ અને આંખ, કાન અને નાક જેવા અંગો હોતા નથી.

તેના શરીરમાં ખૂબ જ સરળ નર્વસ સિસ્ટમ હોય છે અને શરીરના કિનારા તરફ કેટલાક સરળ સંવેદનશીલ અંગો હોય છે, જે પ્રકાશ, ગુરુત્વાકર્ષણ અને પાણીમાં ઓગળેલાં રસાયણોથી પ્રભાવિત થઈને તેમની પ્રતિક્રિયા વ્યક્ત કરે છે. જેલીફિશ માંસાહારી જીવો છે અને વિવિધ પ્રકારની માછલીઓ, ઝીંગા અને અન્ય સમાન દરિયાઈ જીવોનો શિકાર કરે છે. જેલીફિશની કેટલીક પ્રજાતિઓ તરી શકતી નથી. તેઓ દરિયાઈ ખડકો અથવા દરિયાઈ છોડને વળગી રહે છે. નાના કદની, નાના ટેન્ટેકલ્સવાળી જેલીફિશ મોટા દરિયાઈ જીવોનો શિકાર કરવામાં અસમર્થ હોય છે. તેઓ પ્લન્કટનના અત્યંત સૂક્ષ્મસજીવો ખાય છે.

જેલીફિશનું પ્રજનન ખૂબ જ વિચિત્ર હોય છે. સામાન્ય રીતે, આમાં નર અને માદા અલગ-અલગ હોય છે, પરંતુ તેમની શારીરિક રચના એટલી સમાન હોય છે કે તેમને સરળતાથી ઓળખી શકાતા નથી.

જેલીફિશમાં આંતરિક ગર્ભાધાન જોવા મળે છે. સંવર્ધન સિઝન દરમિયાન, નર તેના શુક્રાણુઓને સ્વતંત્રપણે ખુલ્લા સમુદ્રમાં છોડી દે છે, પરંતુ માદા તેનાં ઇંડાંને તેના શરીરની અંદર રાખે છે. નરના શુક્રાણુ, માદા જેલીફીશ દ્વારા ખાવામાં આવતા ખોરાકની સાથે, તેના ઈંડા સુધી પહોંચે છે અને તેને ફળદ્રુપ બનાવે છે. તેના ઇંડાંનો વિકાસ તેના શરીરની અંદર થાય છે, એટલે કે શરીરની અંદર તેના ઇંડાં પરિપક્વ થાય છે અને શરીરની અંદર જ બહાર નીકળે છે. જ્યારે જેલીફિશના ઇંડાં પરિપક્વ થાય છે, ત્યારે તેમાંથી ખૂબ જ નાના લાર્વા (નાના બચ્ચા) નીકળે છે અને આ લાર્વા તેના શરીરમાંથી બહાર આવે છે. તેના નવજાત લાર્વા તરી શકતા નથી, તેથી તેઓ સમુદ્રમાં કેટલાક પથ્થર, ખડકો અથવા દરિયાઈ છોડને વળગી રહે છે અને પોતાનો વિકાસ કરે છે. લાખો જેલીફિશનો વિકાસ જુદી જુદી પ્રજાતિઓમાં જુદી જુદી રીતે અને જુદી જુદી ઝડપે થાય છે. કેટલીક જેલીફિશના લાર્વા ઝડપથી પુખ્ત બની જાય છે, જ્યારે કેટલાક લાર્વા પુખ્ત બનવા અને પ્રજનન માટે સક્ષમ બનવામાં લાંબો સમય લે છે. કેટલીક જેલીફિશમાં નર તેના શુક્રાણુઓને પાણીમાં છોડી દે છે અને માદા પણ તેના ઇંડાંને પાણીમાં છોડી દે છે. આ ઇંડાં મુક્તપણે સમુદ્રમાં શુક્રાણુઓને મળે છે અને ફળદ્રુપ થાય છે. ઇંડાં ફળદ્રુપ થાય છે, ત્યારે નાના તરતા લાર્વા બહાર આવે છે. તે થોડા સમય માટે પ્લન્કટોન જીવ તરીકે રહે છે અને પછી પુખ્ત વ્યક્તિની જેમ જીવન શરૂ કરે છે.