પ્રાણ એટલે જીવનશક્તિ પ્રાણ શરીર ને મનની વચ્ચે છે

તંદુરસ્તી-મનદુરસ્તી -ભાણદેવ

(ગતાંકથીથી ચાલુ)
યૌગિક દષ્ટિ પ્રમાણે અપસ્મારનું કારણ શરીરમાં કે મનમાં નથી, અપસ્મારનું કારણ પ્રાણમય શરીરમાંછે. પ્રાણમય શરીર અને મન (અન્નમય કોશ અને મનોમય કોશ) બંનેની વચ્ચે છે અને બંનેને પ્રભાવિત પણ કરે છે. આમ હોવાથી શરીર અને મન બંને સ્થાને અપસ્મારનાં કારણસ્વરૂપ તત્ત્વો જોવા મળે છે, પરંતુ શરીર અને મનમાં પ્રગટ થતાં આ તત્ત્વોનું મૂળ તેથી પણ આગળ છે અને તે પ્રાણમય શરીરમાં છે. જેમ એક સ્થાન ઊગેલા વૃક્ષનાં મૂળ દૂર સુધી પહોંચે છે અને તે મૂળમાંથી પણ નવાનવા અંકુરો જમીનની બહાર નીકળે છે અને તે નવાંનવાં સ્થાને પણ નવાં વૃક્ષો વધવા માંડે છે અને તે નવાં વૃક્ષોને પણ નવાં મૂળ ફૂટવા માંડે છે. આ નવાંનવાં વૃક્ષોને પણ મૂળ તો હોય જ છે, પરંતુ આ સર્વ વૃક્ષોનું મૂળ કારણ આદિવૃક્ષ છે અને તે આદિવૃક્ષનાં મૂળ જ મૂળભૂત મૂળ ગણાય છે. આ જ રીતે અપસ્મારનાં કારણો મન અને શરીર બંનેમાં જોવા મળતાં હોવા છતાં આ સર્વ કારણોનું મૂળભૂત અર્થાત્‌‍ બીજરૂપ કારણ પ્રાણમય શરીરમાં છે. યોગશાસ્ત્રમાં પ્રાણમયની રચના અને કાર્યનો ઊંડાણથી વિચાર થયો છે. પ્રાણ એટલે જીવનશક્તિ પ્રાણ શરીર અને મનની વચ્ચે છે. પ્રાણ શરીર અને મનને જોડનાર તત્ત્વ છે અને પ્રાણ શરીર અને મન બંનેને પ્રભાવિત પણ કરે છે. પ્રાણ આપણાં શરીર અને મનની સઘળી ક્રિયાઓને ગતિ આપનાર તત્ત્વ છે. પ્રાણ મૂલત: એક જ હોવા છતાં ક્રિયાભેદે અને સ્થાનભેદે તેના પાંચ પ્રાણ અને પાંચ ઉપપ્રાણ એમ દસ પ્રકાર ગણાવવામાં આવે છે. આપણે અહીં દશે પ્રાણનાં સ્વરૂપ, સ્થાન અને કાર્યનો સંક્ષેપમાં વિચાર કરીએ.

(1) પ્રાણ:
શરીરમાં શક્તિનો સતત વ્યય થયા કરે છે. આ વ્યયને ભરપાઇ કરવા માટે આપણે બહારથી શક્તિ ગ્રહણ કરીએ છીએ. આ સતત ચાલતી શક્તિગ્રહણની ક્રિયા પ્રાણ દ્વારા થાય છે. શ્વાસ લેવો, ખોરાક લેવો, જળ ગ્રહણ કરવું, શરીરમાં પાચનક્રિયા થાય, પાંચે જ્ઞાનેન્દ્રિયો સંવેદનાઓને ગ્રહણ કરે- આ સર્વ પ્રાણની ક્રિયાઓ છે. પ્રાણનું પ્રધાન કાર્ય શ્વાસ લેવાનું છે. પ્રાણનું સ્થાન છાતીથી નાસિકા સુધીનું છે. આમ છતાં પ્રાણનું કેન્દ્ર ગણાય છે.

(2) અપાન:
પાચનક્રિયા, શ્વસનક્રિયા, રુધિરાભિસરણની ક્રિયા આદિ અનેકવિધ શારીરિક ક્રિયાઓને પરિણામે શરીરમાં જે મલદ્રવ્યો ઉત્પન્ન થાય છે તેમના ઉત્સર્ગનું કાર્ય અપાન કરે છે. મલમૂત્રવિસર્જન, ઉચ્છ્વાસની ક્રિયા, અધોગામી વાયુનું વિસર્જન, પરસેવો થવો- આ સર્વ ક્રિયાઓ અપાન દ્વારા થાય છે. અપાનનું સ્થાન નાભિથી નીચે છે.

(3) ઉદાન:
શરીરને ઉત્થિત રાખવાનું કાર્ય ઉદાન કરે છે. વ્યષ્ટિ-પ્રાણનો સમષ્ટિ-પ્રાણ સાથેનો સંબંધ ઉદાન દ્વારા થાય છે, ઉદાન દ્વારા જ મૃત્યુસમયે સૂક્ષ્મ શરીરનું સ્થૂળ શરીરમાંથી બહાર નીકળવાનું શક્ય બને છે. વળી જીવાત્મા પોતાના સંસ્કારને અનુરૂપ ગર્ભમાં પુન:પ્રવેશ પણ ઉદાન દ્વારા જ કરે છે. યોગીઓ ઉદાન દ્વારા જ સ્થૂળ શરીર છોડીને લોકલોકાંતરમાં ધૂમે છે. કંઠ અને કંઠથી ઉપર મસ્તકમાં ઉદાનનું સ્થાન છે.

(4) વ્યાન:
શરીરમાં ઉત્પન્ન થયેલી શક્તિને સમગ્ર શરીરમાં પહોંચાડવાનું કાર્ય વ્યાન કરે છે. રુધિરાભિસરણ તેવું મુખ્ત કાર્ય છે. વ્યાન સમગ્ર શરીરમાં વ્યાપીને રહેલો છે.

(5) સમાન:
બહારથી શક્તિ મળે તેવા પદાર્થો ગ્રહણ થાય ત્યારપછી તેમને શરીરને અનુરૂપ સ્વરૂપ આપવાનું કાર્ય સમાન કરે છે. પાચનક્રિયા સમાન દ્વારા થાય છે. સમાનનું સ્થાન નાભિથી હ્રદય સુધીનું છે. વ્યુત્પત્તિની દષ્ટિએ જોઇએ તો અણ્ર એટલે ગતિ અથવા જીવન પાંચે શબ્દોમાં અણ્ર ધાતુ છે અણ્રણજ્ઞ પ્, અક્ષ,ઈટ્ર, મ અને લન્ર ઉપસર્ગ લગાડવાથી અનુક્રમે પ્રાણ, અપાન, ઉદાન, વ્યાન અને સમાન-આ પાંચ શબ્દો બન્યા છે. ઉપરોક્ત પાંચ પ્રાણ ઉપરાંત પાંચ ઉપપ્રાણનો ઉલ્લેખ પણ યૌગિક ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે, જે નીચે પ્રમાણે છે:

નામ કાર્ય
1. નાગ ઓડકાર, છીંક વગેરે
2 કૂર્મ સંકોચ
3 કૂકર ભૂખ-તરસ
4 દેવદત્ત નિદ્રા-તંદ્રા
5 ધનંજય શરીરનું ફૂલી જવું.

યૌગિક મનોવિજ્ઞાન પ્રમાણે આપણા પ્રાણમય શરીરમાં અનેક નાડીઓ છે. આ નાડીઓમાં પ્રાણના પ્રવાહો અવિરત વહેતા રહે છે. પ્રાણના આ પ્રવાહો જ્યાં સુધી સુસંવાદી સ્વરૂપે વહેતા રહે છે, ત્યાં સુધી શરીર મનનું આરોગ્ય જળવાઇ રહે છે. જ્યારે પ્રાણના આ પ્રવાહો વિસંવાદી બને ત્યારે શરીર મનનું આરોગ્ય બગડે છે. શરીર-મનના આરોગ્ય સાથે પ્રાણનો શો સંબંધ છે તે સમજવા માટે આ હકીકતને સતત નજર સમક્ષ રાખવી જોઇએ. અતિપ્રાચીન ગણાતા વૈદિક સાહિત્યમાં આ હકીકત વિશે આ પ્રકારનો ઉલ્લેખ મળી આવે છે.

“આ પ્રાણનાં બે સ્વરૂપો છે- સમરૂપ અને વિષયરૂપ: વિષમરૂપ પ્રાણને મૃત્યુ – સ્વરૂપ પ્રાણને અમૃતસ્વરૂપ ગણેલ છે.”
પ્રાણ જ્યારે વિષમરૂપ બને અર્થાત્‌‍ પ્રાણના પ્રવાહો વિસંવાદી બને, પ્રાણની ગતિ અને કાર્ય અસમતોલ બને ત્યારે પ્રાણના તે સ્વરૂપને `વિષૂચિ’ ગણેલ છે. પ્રાણ જ્યારે સમરૂપ હોય અર્થાત્‌‍ પ્રાણના પ્રવાહો સુસંવાદી સ્વરૂપે ચાલતા રહે અને પાણનું કાર્ય સમતોલ રહે ત્યારે પ્રાણના તે સ્વરૂપને `સધ્રીચિ’ ગણેલ છે.

વિષૂચિ પ્રાણને મૃત્યુ સમાન ગણાવેલ છે, એટલે કે તે શરીર અને મન બંનેના આરોગ્ય માટે હાનિકારક બને છે, અર્થાત્‌‍ તે અનારોગ્યનું કારણ બને છે. પ્રાણનું આ સ્વરૂપ આધ્યાત્મિક યાત્રામાં પણ પ્રતિકૂળ બને છે. સધ્રીચિ પ્રાણને અમૃત સમાન ગણ્યો છે, જે શરીર અને મન બંને માટે આરોગ્યપ્રદ છે અને અધ્યાત્મયાત્રામાં પણ અનુકૂળ બને છે.

શરીર અને મનના અનેક રોગોની જેમ અપસ્મારનું કારણ પણ વિષૂચિ પ્રાણ છે. પ્રાણને વિષૂચિમાંથી સધ્રૂચિ બનાવવામાં આવે તો અપસ્મારમાંથી મુક્તિ મળી શકે છે.

યોગમાં એવો કોઇ અભ્યાસ છે જેના દ્વારા વિષૂચિ પ્રાણને સધ્રીબિ બનાવવામાં આવે? હા, છે.

આપણે આ પ્રકારના યોગાભ્યાસનો વિચાર કરીએ તે પહેલાં હજુ આપણે અપસ્મારની કારણમીમાંસા વિશે થોડું વધુ વિચારવાનું છે.

આયુર્વેદમાં અપસ્મારને એક વાતરોગ ગણવામાં આવે છે. આયુર્વેદનું સમગ્ર ભવન ત્રિદોષસિદ્ધાંત પર પ્રતિષ્ઠિત છે. વાત, પિત્ત અને કફ- આ ત્રણ તત્ત્વો છે અને તેમાંથી કોઇ એક કે અધિકમાં કોઇ પ્રકારનો દોષ ઉત્પન્ન થાય એટલે શરીરમાં રોગ ઉત્પન્ન થાય છે આ ત્રિદોષસિદ્ધાંત છે. વાયુના પ્રકોપને કારણે અપસ્માર પેદા થાય છે. તેથી જ સામાન્ય ભાષામાં અપરસ્મારને `વાઇ’નું દરદ કહેવામાં આવે છે. અપસ્મારની ફિટને વાઇ આવવી તેમ કહેવામાં આવે છે. `વાઇ’ શબ્દ જ વાયુ (વાત) પરથી આવ્યો છે. એનો અર્થ એમ છે કે આયુર્વેદની દષ્ટિએ અપસ્માર વાતરોગ અર્થાત્‌‍ વાયુના પ્રકોપથી પ્રગટેલો રોગ છે.

યોગમાં પ્રાણના પાંચ મુખ્ય પ્રકારો છે, તેમ તે જ નામના વાયુના પાંચ પ્રકારો આયુર્વેદમાં આપવામાં આવેલ છે. તે પ્રમાણે, આયુર્વેદ પ્રમાણે વાયુનાં પાંચ સ્વરૂપો છે- પ્રાણ, અપાન, ઉદાન, વ્યાન અને સમાન.
આનો અર્થ એમ છે કે યોગમાં જેને પ્રાણ કહેવામાં આવે છે તેનું જ કાંઇક સ્થૂળ સ્વરૂપ વાયુ છે. પાંચ પ્રાણ પ્રાણમય કોશમાં પ્રતિષ્ઠિત છે અને તે જ નામના પાંચ વાયુ સ્થૂળ શરીર અર્થાત્‌‍ અન્નમય કોશમાં પ્રતિષ્ઠિત છે. જે પાંચ પ્રાણ છે તે જ કાંઇક સ્થૂળ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે ત્યારે પાંચ વાયુરૂપે ગણાય છે. આયુર્વેદની દષ્ટિએ આ વાયુની વિપરીત ગતિ કે પ્રકોપ અયસ્મારનું કારણ છે.

આમ જોઇએ તો અપસ્મારના કારણની સમજ વિશે યૌગિક દષ્ટિકોણ અને આયુર્વેદના દષ્ટિકોણમાં ઘણી સમાનતા છે. આયુર્વેદની કારણમીમાંસા કરતાં યૌગિક કારણમીમાંસા વધુ ગહન છે.

આયુર્વેદમાં પણ વાત, પિત્ત અને અને કફ-આ ત્રણ તત્ત્વોમાં વાત (વાયુ)ને વધુ સૂક્ષ્મ ગણવામાં આવે છે અને બાકીના બંનેની ગતિ વાત વિના અસંભવિત છે તે માનીને વાતને જ ત્રણેમાં વધુ સમર્થ ગણવામાં આવે છે.
આમ આપણી પાસે હવે અપસ્મારની ચાર કારણમીમાંસા છે.

(1) મનોવૈજ્ઞાનિક અપસ્મારને માનસિક કારણોથી થતો હોય ગણાવે છે.

(2) આધુનિક ચિકિત્સકો અપસ્મારને મગજ અને મગજના જ્ઞાનતંતુનો રોગ ગણાવે છે.

(3) યોગ અપસ્મારને પ્રાણની વિષમતામાંથી પ્રગટેલી રોગ ગણાવે છે.

(3) આયુર્વેદ અપસ્મારને વાતના પ્રકોપમાંથી જન્મેલો રોગ ગણાવે છે.

આ ચારે કારણની સંગતિ બેસાડી શકાય તેમ છે? હા, આ ચારેની સંગત બેસાડી શકાય તેમ છે.

પ્રાણના પ્રવાહોની વિષમતા તે અપસ્મારનું મૂળ કારણ છે. આ યૌગિક સિદ્ધાંત છે. પ્રાણના પ્રવાહોની વિષમતા કાંઇ સ્થૂળ સ્વરૂપે વાયુના પ્રકોપરૂપે વ્યક્ત થાય છે.

આ આયુવેદનો સિદ્ધાંત છે અને બંને વચ્ચે કોઇ વિશેષ નથી, પરંતુ સામંજસ્ય છે. પ્રાણના પ્રવાહોની વિષમતા માનસિક અસમતુલા ઉત્પન્ન કરે છે અને તેથી અપસ્મારમાં માનસિક અસમતુલા પણ જોવા મળે છે. આમ મનોવૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતનું સામંજસ્ય પણ સિદ્ધ થાય છે, વાયુના પ્રકોપને કારણે સમજ અને મગજના જ્ઞાનતંતુઓમાં નબળાઇ અને વિષમતા જન્મે છે. આમ આ ચોથા સિદ્ધાંતનું પણ સામંજસ્ય ફલિત થાય છે. અપસ્મારની કારણમીમાંસાવ વિશે ભિન્નભિન્ન દષ્ટિકોણથી વિગતવાર વિચારણા કર્યા પછી હવે આપણે અપસ્મારની ચિકિત્સાની યોજના વિચારીએ. અપસ્મારની કારણમીમાંને ખ્યાલમાં રાખીને અપસ્મારની ચિકિત્સાની યોજના બનાવવી જોઇએ, તે પ્રમાણે અપસ્મારની ચિકિત્સા ચાર સ્થાને થવી જોઇએ.

(1) પ્રાણના વિસંવાદી (વિષમ) પ્રવાહો સુસંવાદી (સમરૂપ) અને તેવા ઉપાયો યોજવા.

(2) વાયુનો પ્રકોપ શાંત તેવાં સાધનો પ્રયોજવાં.

(3) જ્ઞાનતંતુ અને મગજ સ્વસ્થ અને બળવાન બને તેવી ચિકિત્સા કરવી.

(4) માનસિક સંઘર્ષ, અસમતુલા અને નબળાઇનો ઇલાજ કરવો.

જો આપણે ઉપરોકત ચારે હેતુ સિદ્ધ થાય તેવી ચિકિત્સાની યોજના અને તેનો અમલ કરી શકીએ તો અપસ્મારમાંથી દરદીને મુક્ત કરવાનો માર્ગ હાથ લાગી શકે તેમ છે.

આ ચારે હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે આપણે નીચેના ઉપાયો લઇ શકીએ તેમ છીએ:
(1) બસ્તિ અને ગણેશક્રિયા
(2) યોગાસન અને પ્રાણાયામ
(3) ઔષધિપ્રયોગ
(4) યૌગિક પરામર્શ.
(ક્રમશ:)