પ્રાથમિક ઉપચાર વિશે જાગૃતિ અનેક જિંદગી બચાવી શકે છે

સ્વાસ્થ્ય – રાજેશ યાજ્ઞિક

સપ્ટેમ્બર મહિનાના બીજા શનિવારને વિશ્ર્વ પ્રાથમિક ઉપચાર દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. સામાન્ય કટોકટીના સંજોગોમાં પ્રાથમિક સારવાર પ્રદાન કરવા અને જીવન બચાવવામાં મદદ કરવા માટે પ્રાથમિક સારવારની પ્રેક્ટિસ અને મહત્ત્વ વિશે જાગૃતિ ફેલાવવાથી ઘણા જીવન બચાવી શકાય છે. ઇન્ટરનેશનલ ફેડરેશન ઓફ રેડ ક્રોસ એન્ડ રેડ ક્રેસન્ટ સોસાયટીઝએ વર્ષ ૨૦૦૦માં વર્લ્ડ ફર્સ્ટ એઇડ ડેની રજૂઆત કરી હતી. દર વર્ષે, વિશ્ર્વભરમાં ૧૦૦ થી વધુ રેડ ક્રોસ અને રેડ ક્રેસન્ટ સોસાયટીઓ જનજાગૃતિ વધારવા સપ્ટેમ્બરના બીજા શનિવારે રોજિંદા અને કટોકટીની પરિસ્થિતિઓમાં કેવી રીતે પ્રથમ સહાય જીવન બચાવી શકે છે તેના કાર્યક્રમો અને સમારોહનું આયોજન કરે છે.
આ વર્ષનું થીમ હતું “ડિજિટલ દુનિયામાં પ્રાથમિક ઉપચાર જે પ્રાથમિક સારવારની માહિતી સૌને સુલભ બનાવવાના આપણા ઉદ્દેશ્યને હાંસલ કરવામાં મદદ કરવા માટે ડિજિટલ એડવાન્સમેન્ટ્સ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. વાચકોએ જો નોંધ્યું હોય તો મુંબઈ સમાચારમાં થોડા સમય પહેલા રેલવે દ્વારા પૂરી પડાતી આરોગ્ય સુવિધા વિશે એક લેખ પ્રકાશિત થયો હતો. જેમાં એ જાણ કરવામાં આવી હતી કે રેલવેના ટીસી પ્રાથમિક ઉપચાર આપવા સક્ષમ હોય છે અને તેમને એ રીતની તાલીમ અપાઈ હોય છે. કોઈ પણ જાહેર પરિવહન કે જાહેર સ્થળો પર પ્રાથમિક ઉપચારની વ્યવસ્થા હોવી અનિવાર્ય છે. આપણે શાળામાં હતાં ત્યારે શાળામાં પણ પ્રાથમિક ઉપચાર વ્યવસ્થા રહેતી હોવાનું જોયું હશે અને કદાચ કોઈ વખત તોફાન-મસ્તીના પ્રતાપે તેના ઉપયોગની જરૂર પણ પડી હોય!
ઘણા દેશોમાં પ્રાથમિક ઉપચાર વ્યવસ્થા અને પ્રશિક્ષિત કાર્યકરો હોવા કાયદાકીય રીતે બંધનકારક હોય છે. ભારતમાં પણ ફેક્ટરી એક્ટ ૧૯૪૮ તેમજ ગુજરાત ફેક્ટરી રૂલ્સ ૧૯૬૩ અંતર્ગત એ ફરજીયાત છે. પણ પ્રાથમિક સારવાર માત્ર કાનૂની જરૂરિયાત અથવા અનુપાલન ચેકબોક્સ નથી; તે એક અમૂલ્ય સંપત્તિ છે અને કર્મચારીઓની સુખાકારી અને સલામતી માટેની પ્રતિબદ્ધતા છે જે કાર્યસ્થળમાં જીવન અને મૃત્યુ વચ્ચેની દીવાલ બની શકે છે.
કાર્યસ્થળે કે અન્ય સ્થળોએ પ્રાથમિક સારવારની સુવિધા ઉપલબ્ધ હોવી શા માટે જરૂરી છે? કારણકે અકસ્માતો અને તબીબી કટોકટી અણધારી હોય છે. તે તમારા કાર્યસ્થળ સહિત કોઈપણને, ગમે ત્યાં થઈ શકે છે. તમારા સહકર્મીઓ વચ્ચે પ્રશિક્ષિત ફર્સ્ટ એઇડ રિસ્પોન્સર્સ હોવાનો અર્થ એ છે કે વ્યાવસાયિક તબીબી સહાય આવે તે પહેલાં નિર્ણાયક મિનિટોમાં સંભવિતપણે જીવન બચાવીને, તરત જ મદદ પૂરી પાડી શકાય છે.
નાની ઘટનાઓને મુખ્ય મોટી બનતા અટકાવો
સમયસર અને યોગ્ય રીતે સંચાલિત પ્રાથમિક સારવાર નાની ઇજાઓ અથવા બીમારીઓને મોટી આરોગ્ય સંબંધિત તકલીફમાં બદલાતા અટકાવી શકે છે. ઘાને સાફ કરવા અને ડ્રેસિંગ કરવા અથવા અસ્થિભંગને સ્થિર કરવા જેવી સરળ ક્રિયાઓ ઝડપી પુન:પ્રાપ્તિ અને લાંબા સમય સુધી તબીબી સમસ્યા વચ્ચેનો તફાવત બની શકે છે. તે રીતે ફર્સ્ટ એઇડ એ એક કટોકટી વખતનું એવું હાથવગું સાધન છે જેમાં ઘણીવાર સરળ, વારંવાર જીવન-બચાવના પગલાંનો સમાવેશ થાય છે જેને મોટા ભાગની વ્યક્તિઓ ન્યૂનતમ સાધનસામગ્રી સાથે ચલાવવાનું શીખી શકે છે અને તે પણ તબીબી જ્ઞાન વગર. “પ્રથમ સહાય અથવા “પ્રાથમિક સારવાર શબ્દનો સંબંધનો અર્થ જ એ છે કે ઘટના સ્થળે ઉપસ્થિત વ્યક્તિ(ઓ) દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવેલ તાત્કાલિક ઉપચાર. જો કે તેને તબીબી સારવાર ગણવામાં આવતી નથી અને તે નિષ્ણાત તબીબી હસ્તક્ષેપનો વિકલ્પ નથી. પ્રાથમિક સારવારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય જીવન બચાવવા, પુન:પ્રાપ્તિને પ્રોત્સાહન આપવા, વધુ બગાડ અટકાવવા અને નજીકની આરોગ્ય સંભાળ સુવિધામાં સલામત પરિવહન સુનિશ્ર્ચિત કરવાનો છે.
કેટલાક સંશોધન અહેવાલો દર્શાવે છે કે કટોકટીના સમયે પ્રાથમિક સારવારની જોગવાઈનો અભાવ મોંઘો રહ્યો છે. ભારતમાં બેંગ્લોરમાં ૨૦૦૫માં થયેલ એક સંશોધન અભ્યાસ મુજબ, અનિશ્ર્ચિત તબીબી કટોકટીમાં, જે લોકોએ ઈજાના સ્થળ પર અથવા તેની નજીક પ્રાથમિક સારવાર સહાય મેળવી હતી અને ઝડપથી નજીકની હોસ્પિટલમાં લઈ જવામાં આવ્યા હતા, તેઓના બચાવના વધુ સારાં પરિણામો જોવા મળ્યાં હતાં. ૨૦૦૨ના દિલ્હીમાં અન્ય સંશોધન અભ્યાસમાં ભારતમાં આગ અકસ્માતની ઘટના અંગે અહેવાલ આપ્યો હતો; જો દર્દીઓને ઈજાના સ્થળે પ્રાથમિક સારવાર મળી હોય તો ૬૦% કરતાં વધુ બળી ગયેલા દર્દીઓમાં માત્ર ૬% મૃત્યુની ધારણા હતી, કારણ કે આગ અકસ્માતમાં મૃત્યુનું મુખ્ય કારણ પુનજીર્વિત કરવામાં નિષ્ફળતા અને શ્ર્વાસ લેવામાં ઈજા હતી.
અચાનક ઈજા અથવા માંદગીના કિસ્સામાં, વ્યાવસાયિક સહાયના આગમન પહેલાં નજીકના લોકો આવશ્યક ભૂમિકા ભજવી શકે છે. વૈશ્ર્વિક સ્તરે, પ્રાથમિક પ્રાથમિક સારવાર જ્ઞાનના અભાવને કારણે પ્રાથમિક સારવારની જોગવાઈની ઈચ્છા, આવર્તન અને ગુણવત્તા નબળી છે, પરંતુ યોગ્ય તાલીમ વડે તેને સુધારી શકાય છે. તેથી, વિશ્વ ફર્સ્ટ એઇડ ડે તબીબી કટોકટી દરમિયાન બાયસ્ટેન્ડર પાસે પ્રાથમિક સારવાર કૌશલ્યો હોવાના મહત્ત્વ વિશે જાગૃતિને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ઉજવાય છે.
પ્રાથમિક ઉપચાર વિશે ૧૦ હકીકતો જે આપણે બધાએ જાણવી જોઈએ
૧. કાર્ડિયોપલ્મોનરી રિસુસિટેશન (સીપીઆર) એ પ્રાથમિક સારવારનું એક સ્વરૂપ છે જે કાર્ડિયાક
અરેસ્ટની સ્થિતિમાં વ્યક્તિનું જીવન બચાવી શકે છે.
૨. પ્રાથમિક સારવારની મૂળભૂત બાબતો જાણવાથી તમને કટોકટીમાં ઝડપથી અને અસરકારક રીતે પ્રતિસાદ આપવામાં મદદ મળી શકે છે.
૩. સૌથી સામાન્ય ઇજાઓ કે જેને પ્રાથમિક સારવારની જરૂર હોય છે તે બળે છે, કટ અને અસ્થિભંગ છે.
૪. ફર્સ્ટ એઇડ બિન-ઇમરજન્સી પરિસ્થિતિઓમાં પણ ઉપયોગી છે જેમ કે હીટસ્ટ્રોક અથવા ડિહાઇડ્રેશનથી પીડિત વ્યક્તિને સંભાળ પૂરી પાડવી.
૫. ફર્સ્ટ એઇડનું જ્ઞાન દરેક માટે જરૂરી છે, પછી ભલે તે ગમે તે વય જૂથ અથવા વ્યવસાય હોય.
૬. ૧૧મી સદીમાં નાઈટ્સ અને સાધુઓ દ્વારા યુદ્ધ ક્ષેત્રની ઈજાઓની સારવાર માટે પ્રાથમિક સારવારનો પ્રથમ વખત ઉપયોગ કરેલો નોંધાયો છે.
૭. શારીરિક ઇજાઓ ઉપરાંત, ફર્સ્ટ એઇડનો ઉપયોગ માનસિક સ્વાસ્થ્ય કટોકટીઓ જેમ કે ગભરાટના હુમલા અને આત્મહત્યાના વિચારોને સંબોધવા માટે પણ થઈ શકે છે.
૮. યુદ્ધ પછીનાં પરિણામો જોયા પછી, હેનરી ડ્યુનાન્ટે એક સંસ્થાની રચના કરી જે પાછળથી રેડ ક્રોસની આંતરરાષ્ટ્રીય સમિતિ બની. આ સંસ્થા આધુનિક પ્રાથમિક સારવારના સિદ્ધાંતો રજૂ કરવા માટે જાણીતી છે.
૯. ફર્સ્ટ એઇડ તાલીમ કોઈપણ માટે ઉપલબ્ધ છે અને તે કલાકો અથવા દિવસોમાં પૂર્ણ થઈ શકે છે.
૧૦. એક અહેવાલ મુજબ, યોગ્ય પ્રાથમિક સારવારની તાલીમ ઈજાથી થતા ૮૦% મૃત્યુને અટકાવી શકે છે.
તમારાં બાળકોને જેમ સ્વિમિંગ, પેઇન્ટિંગ અને ડાન્સિંગ શીખવો છો, તેમ પ્રાથમિક ઉપચારની તાલીમ પણ અપાવો, આ તાલીમ તેમને સમાજ પ્રત્યે જવાબદારીનો અહેસાસ કરાવશે અને સાથે કટોકટીની સ્થિતિમાં પણ શાંત ચિત્તે કાર્ય કરવાની ક્ષમતા ખીલશે.