વસંતપંચમીના પર્વમાં ખાસ ખવાય છે કેસરીયા `માલપુઆ’

સ્વાસ્થ્ય સુધા -શ્રીલેખા યાજ્ઞિક

તારીખ 2 જી ફેબ્રુઆરીના રોજ `વસંતપંચમી’નું પર્વ છે. દેવોને મનપસંદ ઋતુ કઈ? એવો પ્રશ્ન કોઈ આપને કરે તો ઝટપટ જવાબ આપજો `વસંત ઋતુ’ હાલમાં પાનખરની મોસમ ચાલી રહી છે. આપ વહેલી સવારે ચાલવા જતાં હશો તો વૃક્ષો પોતાનાં જૂનાં પાન તથા છાલને બદલે છે. જૂની ત્વચા કાઢીને નવા રૂપરંગ સજે છે. નવા કૂણા પર્ણ ફૂટવા લાગે છે. વસંતપંચમીના શુભ દિવસથી વૃક્ષોની શોભા નયનરમ્ય બની જતી હોય છે. વસંતપંચમીનું પર્વ વ્યક્તિમાં ઉત્સાહ-ઉમંગ વધારે છે. મા સરસ્વતીની ભાવથી પૂજા-અર્ચના કરવામાં આવે છે. ભગવાન વિષ્ણુની ખાસ પૂજા કરવામાં આવતી હોય છે. વસંતઋતુના આગમનની સાથે વ્યક્તિ પ્રસન્નતા અનુભવવા લાગે છે. વસંત પંચમીનો તહેવાર જ્ઞાન-બુદ્ધિ તથા કલાની દેવી મા સરસ્વતીની પૂજા અર્ચના સાથે શરૂ થતો હોય છે. આ દિવસે પીળા વસ્ત્રો પહેરવાનો ખાસ આગ્રહ રાખવામાં આવે છે. વળી મા સરસ્વતીને તેમજ ભગવાન વિષ્ણુને પીળા રંગનો ભોગ ધરાવવામાં આવે છે. એવી માન્યતા છે કે પીળો રંગ ઉત્સાહ-ઉમંગને વધારે છે. ખાસ પીળી વાનગીઓનું લિસ્ટ ઘરે ઘરે બનતું હોય છે. કોઈ કેસર-પાઈનેપલના સ્વાદ ધરાવતો રવાનો શીરો બનાવે છે. પંજાબમાં કેસરીયો ગોળવાળો પુલાવ બનાવવામાં આવે છે. કેસરીયા બુંદીના લાડુ બનતાં હોય છે. તો વળી અનેક લોકો કુદરતી પીળો રંગ ધરાવતાં કોળાનું શાક બનાવવાનો આગ્રહ રાખે છે. કેસરને દૂધમાં પલાળીને માલપુઆ તૈયાર કરવામાં આવે છે. તો વળી ક્યાંક ઝટપટ કેસરનો ઉપયોગ કરીને ખીર બનાવવામાં આવે છે.

ઠંડીની મોસમમાં ઘી-દૂધ-ખાંડ-માખણ-ગોળ જેવી વસ્તુનો ઉપયોગ સ્વાસ્થ્ય માટે ગુણકારી ગણાય છે. ભારતમાં પ્રાંત બદલાતા મીઠાઈની વિવિધતા જોવા મળે છે. માલપુઆ એક એવી મીઠાઈ છે જે સ્વાદમાં ઉત્તમ છે. તેને ઘીમાં કે તેલમાં તળવામાં આવતી હોય છે. ત્યારબાદ તેની ઉપર રબડી સૂકોમેવો વગેરેથી સજાવીને ખાવાની મજા જ કાંઈ હટકે હોય છે. સ્વાસ્થ્ય પ્રત્યે સજાગ લોકો માલપુઆને થોડા જ ઘીમાં સાંતળીને બનાવવાનું પસંદ કરે છે. તો મેંદાને બદલે ઘઉંના લોટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. વળી તેનો સ્વાદ જાળવવા ખાંડને બદલે ગોળ-કેળાંનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. હાલમાં તો માલપુઆને શેકીને ખાવાની સલાહ નિષ્ણાત આહારતજજ્ઞ દ્વારા આપવામાં આવે છે. તેમનું કહેવું છે કે માલપુઆને શેકીને ખાવાથી સ્વાદ-સેહત બંને જાળવી શકાય છે. નાના ગોળ 4 માલપુઆમાં 100 ગ્રામ ઘઉંનો લોટ, 40 ગ્રામ ગોળ, 20 ગ્રામ તેલ, 1 નંગ કેળું લેવાથી તેની ન્યુટ્રિશનલ વેલ્યૂ ઓછી થાય છે. એનર્જી કે કેલરીઝની વાત કરીએ તો 4 નંગ માલપુઆમાં 780 કેલરીઝ, પ્રોટીન 13.46 ગ્રામ, ફેટની માત્રા 22.04, પોટેશિયમ-88 સમાયેલું હોય છે. વય કોઈપણ હોય પ્રત્યેક વ્યક્તિને માલપુઆ ખાવાથી આનંદ મળે છે.

માલપુઆ વિશે અવનવું નાના અમથાં માલપુઆનો ઉલ્લેખ ઋગ્વેદમાં જોવા મળે છે. એવું કહેવાય છે કે ચારવેદમાં ઋગ્વેદ સૌથી પ્રાચીન છે. સૌથી પહેલાં માલપુઆને `અપુપા’ તરીકે ઓળખવામાં આવતાં. શરૂઆતમાં માલપુઆ બનાવવા માટે જવના લોટનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો. અસલ માલપુઆ બનાવવા માટે તેના લોટને 6-7 કલાક પલાળીને ઘીમાં નાના નાના માલપુઆ બનાવીને તળવામાં આવતાં. ત્યારબાદ તેને મધમાં પલાળવામાં આવતાં. ઋગ્વેદમાં ભોજન માનવી માટે અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાતું તે લખાયું છે. ભોજન બનાવવાની શુદ્ધતા તેમજ ભોજન પીરસવાની તેમજ તેને ગ્રહણ કરવાની ખાસ પદ્ધત્તિ જોવા મળતી. થાળીમાં ભોજન પીરસાય ત્યારબાદ ક્ઈ વાનગી કયા નંબરે ખવાય તેનું આખું શાસ્ત્ર જોવા મળે છે. સમયના બદલાવની સાથે માલપુઆની રીતમાં બદલાવ જોવા મળ્યો. તે બનાવવા માટે ઘઉનો લોટ, દૂધ, માખણ, ખાંડ, ઈલાયચી, વગેરે વસ્તુનો ઉપયોગ થવા લાગ્યો. બીજી શતાબ્દીમાં તેને બીજા નામથી ઓળખવામાં આવ્યા. `પુપાલિકે’. `પુપાલિકે’નો અર્થ થાય છે ઘઉં કે ચોખાના લોટની નાની કૅક. જેમાં ગોળ ભરીને ઘીમાં તળવામાં આવતું. કેટલાંક સ્થળોમાં તેને `ભરવાં અપુપા’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. માલપુઆ ભારત સિવાય બાંગ્લાદેશ, નેપાળ, પાકિસ્તાન વગેરે દેશોમાં શોખથી ખાવામાં આવે છે. બાંગ્લાદેશમાં માલપુઆ બનાવવા માટે ફળના માવાનો ઉપયોગ લોટમાં કરવામાં આવે છે. જ્યારે પાકિસ્તાનમાં ઈંડાનો ઉપયોગ લોટમાં કરવામાં
આવે છે.

નેપાળમાં `મારપા’ તરીકે માલપુઆ ઓળખાય છે. જેમાં મેંદાની અંદર કેળાં, દૂધ, વરિયાળી તથા ખાંડનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ભારતના જગન્નાથ મંદિરના પ્રસાદમાં માલપુઆ ખાસ વહેંચવામાં આવે છે. ભગવાન જગન્નાથજીને મંગલા આરતી બાદ ચઢાવવામાં આવતાં પ્રથમ ભોગમાં માલપુઆ અચૂક જોવા મળે છે. છપ્પનભોગમાં માલપુઆની હાજરી અચૂક જોવા મળે છે. સંધ્યા સમયે અન્ય સામગ્રીના ભોગની સાથે માલપુઆનો ભોગ અચૂક હોય છે. કેળાને બદલે અનાનસનો માવો ભેળવીને માલપુઆ હવે તૈયાર કરવામાં આવે છે.

રાજસ્થાની જાળીદાર -ગોળના – માલપુઆ
સામગ્રી : દોઢ કપ પાણી, પોણો કપ ગોળ, દોઢ કપ ઘઉનો લોટ, 8-10 નંગ કેસરના તાંતણા દૂધમાં પલાળેલાં, 1 ચમચી એલચી પાઉડર, 2 ચમચી બદામ-પિસ્તાની કતરણ, 4-5 નંગ મરી, અડધી વાટકી ઘી લેવું.
બનાવવાની રીત : એક કડાઈમાં દોઢ કપ પાણી ગરમ કરવું. પાણી ગરમ થાય ત્યાર બાદ તેમાં પોણો કપ ગોળ ઉમેરી દેવો. ગોળ ઓગળી જાય ત્યારબાદ તે મિશ્રણને ઠંડું કરવું. દોઢ કપ લોટ લેવો. તેમાં વરિયાળી પાઉડર, એલચી પાઉડર ભેળવવો. મરી ભેળવવાં. લોટમાં ગોળનું મિશ્રણ ધીમે ધીમે ભેળવીને બરાબર હલાવવું. 1 કલાક મિશ્રણને ઢાંકીને રાખવું. બરાબર હલાવી લેવું. આ મિશ્રણમાં પલાળેળી કેસરને ઉમેરી દેવી. 1 ચમચી દૂધ ભેળવીને મિશ્રણ બરાબર હલાવવું. 1 ચમચી ગરમ ઘી ઉમેરવું. નૉનસ્ટીક પહોળી કડાઈમાં અથવા જલેબી બનાવવા માટે વપરાતી કડાઈમાં 1 ચમચી ઘી પાથરીને ગરમ કરવું. ત્યારબાદ તેમાં માલપુઆનું મિશ્રણ નાના ચમચાથી ગોળ પાથરવું. મધ્યમ આંચ ઉપર તેને સાંતળવાં. બંને બાજુ ઊલટ-પુલટ કરીને પકાવી લેવાં. એક પ્લેટમાં ગોઠવવાં. તેની ઉપર બદામ-પિસ્તાની કતરણ, કેસરનાં તાંતણા ગોઠવવાં. ઓછા ઘીમાં તથા ગોળના બન્યા હોવાથી આ માલપુઆ સ્વાસ્થ્ય માટે ગુણકારી તથા સ્વાદમાં ઉત્તમ લાગે છે.

માલપુઆના સ્વાસ્થ્યવર્ધક ગુણો
* માલપુઆના મિશ્રણને પલાળવા માટે ગોળનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હોય છે. જેને કારણે વ્યક્તિના શરીરમાં હિમોગ્લોબિનની માત્રા જળાવઈ રહે છે. હિમોગ્લોબીન શરીરમાં અપૂરતું હોય તો શરીરમાં નબળાઈ લાગે છે. થોડું કામ કરવાથી થાક લાગી જતો હોય છે. શરીરમાં હિમોગ્લોબીનની માત્રા જળવાઈ રહે તે માટે આહારમાં નિયમિત ગોળનો ઉપયોગ કરવો જરૂરી છે.

* ગોળમાં ઍન્ટિ-ઓક્સિડન્ટ છે. જે શિયાળામાં જોવા મળતી સમસ્યા જેવી કે શરદી-ખાંસીથી બચવામાં મદદ કરે છે.

* ગોળનો આહારમાં ઉપયોગ શરીરને બીમારીથી તેમજ જીવાણુનાં ચેપથી બચાવવામાં મદદ કરે છે.

* બજારમાં મળતાં માલપુઆમાં કે પ્રસંગોમાં બનતા માલપુઆમાં મેંદાનો ઉપયોગ થતો હોય છે. જ્યારે ઘરમાં બનાવવામાં આવતાં માલપુઆ ઘઉંના લોટથી તૈયાર કરવા જોઈએ. જેથી ઘઉંમાં રહેલાં ફાઈબર સ્વાસ્થ્યને તંદુરસ્ત બનાવવામાં મદદ કરે. ફાઈબરને કારણે હાડકાં મજબૂત બને છે. શરીરને સપ્રમાણ રાખવામાં મદદ મળે છે. ફાઈબરયુક્ત ભોજન લેવાથી લાંબા સમય સુધી વ્યક્તિનું પેટ ભરાયેલું રહે છે.

* હાલમાં તો અનેક નિષ્ણાત શેફ કે ગૃહિણી મેંદો-ઘઉંને બદલે રાગી, બાજરા, જુવાર, રાજગરા કે કુટ્ટના લોટમાંથી માલપુઆ બનાવીને ખાવાનો આગ્રહ રાખે છે. તેમનું કહેવું છે કે ઉપરોક્ત ધાન્યનો ગ્લાઈસેમિક ઈન્ડેક્સ ઓછો છે. જેથી ડાયાબિટીસ ધરાવતાં લોકો માલપુઆનો સ્વાદ માણી શકે છે.

* ઉપરોક્ત ધાન્યનો ઉપયોગ કરવાથી તેના લોટમાં કૅલ્શિયમ, આયર્ન, મૈગ્નેશિયમ, પોટેશિયમ જેવા પોષક તત્ત્વો સમાયેલાં છે. જેથી માલપુઆ સ્વાદની સાથે વધુ પૌષ્ટિક બનશે.

* ડાયેટરી ફાઈબરની માત્રા ભરપૂર હોવાને કારણે પાચનમાં સહાયતા મળે છે. કબજિયાતથી છુટકારો મેળવવામાં મદદ કરે છે. પાચનતંત્રને સ્વસ્થ બનાવવામાં મદદ કરે છે.

* વળી ઉપર બતાવેલ ધાન્ય પ્રાકૃતિક રીતે ગ્લૂટેન ફ્રી હોય છે. તેથી ઘઉં કે મેંદાને બદલે રાગી-જુવારના લોટના માલપુઆ બનાવવામાં આવે તો સીલિએક રોગ ધરાવતી વ્યક્તિ તેમજ ગ્લૂટેનની એલર્જી હોય તેવી વ્યક્તિ સરળતાથી ખાઈ શકે છે.

* રાગીમાં ગ્લાઈસેમિક ઈન્ડેક્સ ઓછો હોય છે જેનો અર્થ એવો થાય છે કે લોહીમાં શર્કરાની માત્રા ઝડપથી વધારતો નથી. તેથી ડાયાબિટીસની વ્યાધિ ધરાવતાં લોકો તેને સરળતાથી ખાઈ શકે છે.