૨૦૦ વર્ષ પહેલાં ઊભરી આવેલી “કેડબરી તે ખરેખર તો મિલ્ક ચોકલેટની બ્રાન્ડ છે, પરંતુ ચોકલેટને જ “કેડબરી કહેવી એ બાળપણથી જ જાણે ઘણાને આદત પડી ગઈ. દાંત ઘસવાને ઘણાએ કોલગેટ કરી લે બનાવી દીધું. બ્રાન્ડ ‘જનરિક’ હોવું, પ્રોડક્ટનું કમોડિટી તરીકે ઓળખાવું, તે ગર્વની વાત છે. ટેક્નોલોજીના જમાનામાં આ સન્માન ગૂગલને મળ્યું. ગૂગલના સ્થાપક લેરી પેજે પોતે ૧૯૯૮માં એક ઇ-મેલમાં ‘હેવ ફન એન્ડ કિપ ગૂગલિંગ’ એમ પહેલીવાર લખ્યું હતું.
આમ જો બીજાએ કર્યું હોત તો તેમને ન ચાલત. ૨૦૦૨માં, ‘બફી ધ વેમ્પાયર સ્લેયર’ શ્રેણીમાં, એક પાત્રએ બીજાને કહ્યું, ‘તે તેણીને ગૂગલ કર્યુ હોવું જોઈએ’ અને આમ મનોરંજન લેખકોએ તેમના કોડમાં આ શબ્દનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું. ગૂગલના વકીલોએ ‘ઓનલાઇન સર્ચ’ને બદલે ‘ગૂગલ સર્ચ’ ક્રિયાપદનો ઉપયોગ કરનારા લોકોને નોટિસ મોકલાવવાનું શરૂ કર્યું. પણ તેઓ કોના કોના મોઢા બંધ કરી શકવાના હતા?
અંતે, વર્ષ ૨૦૦૬માં, ઓક્સફોર્ડ ડિક્શનરીમાં ‘ગુગલ’નો ‘ક્રિયાપદ’ તરીકે સમાવેશ કરવામાં આવ્યો અને આવા વિવાદોને ઢાંકી દેવામાં આવ્યા. ટેક્નોલોજી દ્વારા ભાષા પરનો આ પહેલો ટેકઓવર કહી શકાય. ઘણા પુસ્તક પ્રેમીઓ ફરિયાદ કરે છે કે ટેક્નોલોજીએ ‘વાંચન’ ની ક્રિયા પર પણ પગપેસારો કરી લીધો છે અને તેમાં સત્યતા છે.
૧૯૬૬માં, સાયન્સ ફિક્શન લેખક ફ્રેડરિક પોલેને ‘ગેટવે’ નામના ઉપકરણનો વિચાર આવ્યો, જે તમને ગમે ત્યારે, જ્યારે તમે ઇચ્છો ત્યારે કોઈપણ પુસ્તકને જાહેર કરી શકે. પણ ત્યારે ઈન્ટરનેટ બાલ્યાવસ્થામાં હતું.
ડિજિટલ ટેક્નોલોજીનો વિકાસ થઈ રહ્યો હતો. ૧૯૭૧માં, વિશ્ર્વની તમામ પુસ્તકો ‘ડિજિટલ’ સ્વરૂપમાં સંગ્રહ કરી જોવા માટે ‘પ્રોજેક્ટ ગ્યુટેનબર્ગ’ની શરૂઆત થઈ, પરંતુ, આવા ડિજિટલ પુસ્તકો વાંચવા માટે, ત્યાં કોઈ હેન્ડહેલ્ડ ઉપકરણ અથવા અન્ય કોઈ અનુકૂળ ઉપકરણ ઉપલબ્ધ નહોતું. ઇ-ઈંક ટેક્નોલોજી – કાગળ જેવી સ્ક્રીન પર કાળી શાહી જેવી દેખાય અને આવા આકારો બનાવી શકે તેવું મિકેનિઝમ (સંખ્યા બનાવવા માટે કેલ્ક્યુલેટર પર વપરાતી ‘લિક્વિડ ક્રિસ્ટલ’ ટેક્નોલોજી) ૧૯૯૦ના દાયકામાં વિકસાવવામાં આવી હતી, પરંતુ છેલ્લી સદીના વળાંક સુધી ઇ-રીડર્સ સામાન્ય લોકોને પરવડે તેવા ન હતા. ૨૦૦૪માં સોનીએ ‘ઈલેક્ટ્રોનિક પેપર’ ટેકનોલોજી સાથે ‘લિબ્રી’ નામનું ઈ-રીડર લોન્ચ કર્યું. તે પછી સોની ‘રીડર’ (૨૦૦૬), એમેઝોન ક્ધિડલ (૨૦૦૭), બાન્સે એન્ડ નોબલની ‘નૂક’ (૨૦૦૯) અને એપલ કોમ્પ્યુટરની ‘આઇપેડ’ (૨૦૧૦) લોકપ્રિય થઈ. સેંકડો પુસ્તકોની લાઇબ્રેરીનો એક નાનકડી પેટીમાં સમાવેશ થવા લાગ્યો. પુસ્તકો વાંચવા માગતા લોકોની સંખ્યામાં વધારો થયો, ડિજિટલ પુસ્તકો કરોડોમાં ડાઉનલોડ થવા લાગ્યા.
ઇ-રીડર્સ દ્વારા લોકોના પુસ્તકોના સંગ્રહમાં વધારો થયો, પરંતુ શું વાંચનનો દર ખરેખર વધ્યો? શું દરેક પ્રિન્ટ પુસ્તકની જેમ ડિજિટલ પુસ્તકો લેખક અને પ્રકાશન ઉદ્યોગને સમાન વળતર આપી શકે? દરેક વાંચન પ્રવૃત્તિની પર્યાવરણીય અસર વિશે શું? વગેરે જેવી અનેક પ્રકારની ટીકાઓ ઈ-રીડર પર થતી જોવા મળી રહી છે. અલબત્ત આમાંના મોટાભાગના વિવેચકો ‘જૂની’ પેઢીના છે. ઈ-વાચકો પુસ્તકોને સાંભળી શકે છે,
તેનો સારાંશ, મુખ્ય અંશો, લેખકના અન્ય પુસ્તકોની લિંક્સ, લેખકની સોશિયલ મીડિયા લિંક્સ બતાવી શકે છે અને એટલું જ નહીં – વાચકને મુશ્કેલ શબ્દોના અર્થ, સંદર્ભ સાથેની સમજૂતીઓ તરત જ બતાવી શકે છે. એવું લાગે છે કે આગામી ’ઈલેક્ટ્રોનિક’ પેઢી આવી બહુ-ઉપયોગી ઈ-પુસ્તકોને પ્રાધાન્ય આપશે.
છેલ્લી સદીમાં, ફોનનો ઉપયોગ ટૂંકા વાર્તાલાપ પૂરતો મર્યાદિત હતો. ૧૯૯૯માં, જાપાને ક્યોસેરા વિઝ્યુઅલ ફોન રજૂ કર્યો, જે કેમેરાને સમાવિષ્ટ કરનાર પ્રથમ મોબાઇલ ફોન હતો. ૨૦૦૦થી ૨૦૦૩ સુધી, સમગ્ર વિશ્ર્વમાં મોબાઇલ ફોનમાં કેમેરાનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. તે જ વર્ષે, ફોન કેમેરાનું વેચાણ ડિજિટલ કેમેરાના વેચાણને વટાવી ગયું.
૨૦૧૦ સુધીમાં વિશ્ર્વભરમાં કેમેરા ફોનની સંખ્યા એક અબજને વટાવી ગઈ. આજે મોબાઈલમાં કેમેરા છે, તેના કરતા એવા સવાલો પૂછવામાં આવે છે કે કેટલા મેગાપિક્સલનો છે? કેટલા ’કે’નો વીડિયો શૂટ કરી શકે છે? મોબાઇલમાં કેમેરો આવ્યો અને ‘પ્રાઇવસી’ નામની વસ્તુનો નાશ થયો. હા, પણ જ્યારથી મોબાઈલ ફોન સ્માર્ટ બન્યા છે ત્યારથી મોબાઈલ ફોને ખરેખર અંગત જીવન પર આક્રમણ કર્યું હોય તેમ લાગે છે. ફોન કોમ્પ્યુટર બની ગયો અને ઓફિસનું કામ ઓફિસની બહાર નીકળી ગયું તો પણ એણે ક્યારેય આપણી પીઠ છોડી નથી. ઈમેલ, કેલેન્ડર નોટિફિકેશન, ફાઇલ્સ, મેપ, રેડિયો, ટીવી, કેસેટ પ્લેયર, બધું આ સદીની શરૂઆતમાં ફોનમાં સામેલ હતું.
૧૯૯૦માં આઇબીએમમાં ટેકનિશિયન ફ્રેન્ક કાન્હોવાના ધ્યાનમાં આવ્યું કે, કોમ્પ્યુટર ચિપ્સ અને અન્ય સ્પેરપાર્ટ્સ એટલા નાના થઈ ગયા છે કે તેઓ હવે હેન્ડહેલ્ડ ઉપકરણોમાં દાખલ કરી શકાય છે. તેમણે તૈયાર કરેલો ‘આઇબીએમ સિમોન’ એ પહેલો સ્માર્ટફોન છે. અલબત્ત, ૧૯૯૭માં ‘સ્માર્ટફોન’ શબ્દ સામાન્ય બન્યો. ૨૦૦૦ ના દાયકામાં, એરિક્સન, નોકિયા, એટી એન્ડ ટી, હ્યુલેટ પેકાર્ડ, માઇક્રોસોફ્ટ, રિસર્ચ ઇન મોશન (બ્લેકબેરી) ક્વોલકોમ વગેરે જેવી કંપનીઓએ ફોનને વધુ ને વધુ સ્માર્ટ બનાવવામાં ફાળો આપ્યો હતો.
એ જમાનાના સ્માર્ટફોનમાં કીબોર્ડ હતું અને તમારે તમારી આંગળીઓની કસરત કરી બેસીને ઈમેલ ટાઈપ કરવા પડતા હતા. સ્ક્રીન પર નાનું બટન દબાવવા માટે ફોનમાં બોલપેન જેવું સ્ટાઈલસ હતું. ૨૦૦૭માં એપલ આઈફોને આ બધાને પાછળ મૂકી આંગળીઓ વડે સરળતાથી વાપરી શકાય તેવી મોટી (તે સમય માટે) ટચસ્ક્રીનને લોકપ્રિય બનાવી. ટૂંક સમયમાં જ આઇફોનમાં બધી ‘એપ્સ’ આવી અને ખરેખર તે દિવસે સ્માર્ટફોન બદલાઈ ગયો.
આજે, સ્માર્ટફોન તમારો ડોક્ટર છે, સલાહકાર છે, આ જ વોલેટ છે, આ જ સ્ટોર છે, અને આ જ ક્લબ છે. તમારું કામ કરવું અને તમારું મનોરંજન કરવું એ જ ફોનની મુખ્ય ડ્યુઅલ ડ્યુટી છે. આ બધામાં ‘ફોન કોલ’ કરવામાં ક્યારેય પાછળ રહેતો નથી.
ઈન્ટરનેટની વધતી જતી ડેટા-સ્પીડ, ઘરોમાં ઉપલબ્ધ પર્સનલ કોમ્પ્યુટર, સ્માર્ટફોન, આ બધાએ ફિલ્મોની દુનિયા પણ બદલી નાખી છે. ૧૯૭૪થી ૧૯૯૨ના સમયગાળામાં, ઇન્ટરનેટ દ્વારા ડિજિટલ વીડિયો શેર કરવાની ટેક્નોલોજી વિકસાવવામાં આવી હતી. તેનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે કંપનીઓ દ્વારા વીડિયો કોન્ફરન્સિંગ માટે કરવામાં આવતો હતો. ૧૯૯૩ અને ૨૦૦૪ની વચ્ચે, ઇન્ટરનેટ દ્વારા વીડિયોની આપ-લે શરૂ થઇ.
૨૦૦૫માં પેપલમાં કામ કરતા સ્ટીવ ચેનને ત્યાં ડિનર પાર્ટી હતી. તેણે ચેંડ હર્લી અને જાવેદ કરીમ નામના તેના સાથીદારને બોલાવ્યો હતો. ચેંડ આવ્યો, પણ કરીમ ન આવ્યો. આટલું જ નહીં, પણ ‘આ પ્રકારની પાર્ટી નથી’ એવું તે માનવા લાગ્યો. ચેંડે કહ્યું, ‘અમે જે વીડિયો લીધો છે તે તમને મોકલીએ.’ આ કાર્ય એટલું સરળ ન હતું જેટલું વિચાર્યું હતું. તેમાં ઘણી ટેકનિકલ મુશ્કેલીઓ હતી. તેમની આ દલીલ દ્વારા ‘યુટ્યુબ’ ની કલ્પના સાકાર થઇ શકી. કોઈપણ વ્યક્તિ ઈચ્છે ત્યાં વીડિયો શેર કરી શકે તેવી લાગણી સાથે તેણે યુટ્યુબ વેબસાઈટ લોન્ચ કરી. એક વર્ષમાં અત્યંત લોકપ્રિય બનેલી આ વેબસાઈટને ગૂગલે ૨૦૦૬માં ૧ અબજ ૬૫ કરોડ ડૉલરમાં ખરીદી.
આજે, આ વેબસાઇટ પર દરરોજ એક અબજ કલાકથી વધુ વીડિયો જોવામાં આવે છે. દરેક વ્યક્તિએ પોતાની યુટ્યુબ ચેનલો બનાવવાનું શરૂ કર્યું, અને બ્રોડકાસ્ટર્સ બન્યા. આ નવી વીડિયો સિસ્ટમ જાહેરાત ઉદ્યોગ માટે મજબૂત પાયા પર ઊભી છે. આપણને મફતમાં જોવા મળતા આ વીડિયોઝ હાલમાં યુટ્યુબ માટે ત્રિમાસિક આવકમાં ૮.૬૬ બિલિયન ડૉલર જનરેટ કરી રહી છે.
૨૨ મે, ૨૦૧૦ના રોજ, ફ્લોરિડાના જેક્સનવિલેમાં રહેતા લાસ્ઝલો હેન્યેકને ભૂખ લાગી હતી. ઈન્ટરનેટ પર ચેટ કરતી વખતે તેણે ગમ્મત કરી કે ‘જે મને બે પિઝા ખવડાવશે, તેને હું મારા ૧૦,૦૦૦ બિટકોઈન આપીશ’.
બિટકોઈન એ નવી ડિજિટલ કરન્સી છે. ૨૨મીએ, જેરેમી સ્ટુડિવન્ટે લાસ્લો હેન્યેકની મજાકની ચેલેન્જ સ્વીકારી અને ૧૦,૦૦૦ બિટકોઈનને બદલે હેન્યેકના ઘરે બે પાપા જ્હોનના પિઝા મોકલ્યા. આ પ્રથમ બિટકોઈન ટ્રાન્ઝેક્શન હોવાનું માનવામાં આવે છે, અને તે દિવસને ’પિઝા ડે’ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. આજે, એક બિટકોઈનની કિંમત ૪૭ લાખ ૭૦ હજારથી વધુ છે!