ક્રાંતિકારી શાયર: મજરૂહ સુલતાન પુરી

મજરૂહ સુલતાનપુરી એક મુશાયરા માટે મેરઠમાં હતા અને શમીમ જયપુરીની વિનંતી પર પદ્મશ્રી હકીમ સૈફુદ્દીનના ઘરે રોકાયા હતા. ખાસ કરીને કારણ કે તેમના ઉસ્તાદ જીગર મુરાદાબાદી પણ મેરઠના પ્રવાસ દરમિયાન હકીમ સાહેબના ઘરે રહેતા હતા. મજરૂહને મળવા શહેરના અનેક કવિઓ અને શાયરો આવ્યા હતા.

શાયરનો શ્રેષ્ઠ પરિચય તેમની શાયરી હોય છે, તેથી મજરૂહ એક પછી એક તેમના શેર સાંભળી રહ્યા હતા. જ્યારે અભય કુમાર ‘અભય’ તેમની ગઝલ સંભળાવી રહ્યા હતા, ત્યારે અચાનક હકીમ સાહેબ રૂમમાં આવ્યા અને કહ્યું, ’આ સાંભળવાનું – સંભળાવવાનું બંધ કરો અને
તરત જ મારી સાથે ચાલો, જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટે બોલાવ્યો છે.

આ દખલગીરીથી મજરૂહને ગુસ્સો આવ્યો અને તેણે તેના યજમાનને ઠપકો આપતા કહ્યું, તમારામાં શિષ્ટાચાર નથી, એક શાયર તેની ગઝલ સંભળાવી રહ્યો છે અને તમે મને જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટની ચાપલૂસી માટે લઈ જવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છો. જાઓ, મારે ક્યાંય જવું નથી. તે ન ગયો અને અભય અને બીજા શાયરો પાસેથી તેની કલામ સાંભળતો રહ્યો. આવા હતા મજરૂહ, જેમણે પોતાના સિદ્ધાંતો સાથે ક્યારેય સમાધાન કર્યું ન હતું.

જો કે, મજરૂહે ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં રહીને, નામ, ખ્યાતિ અને પૈસા કમાઈ, પોતાની જાતને મજબૂત રીતે સ્થાપિત કર્યા, પરંતુ તેઓ દિલથી હંમેશા શાયર જ રહ્યા. પરંપરાગત રીતે, ઉર્દૂ શાયરીનું ધ્યાન જીવન, પ્રેમ અને રોમાંસ પર રહ્યું છે, પરંતુ મજરૂહનો મૂડ ક્રાંતિકારી હતો, તે હંમેશા પરંપરાઓની સાંકળો તોડવાની વાત કરતો હતો – દેખ ઝિંદા સે પરે રંગે-ચમન જોશે-બહાર/રક્સ કરના હૈ તો પાવર કી જંજિર ન દેખ. (ઝિંદા = જેલ, બંધન, રક્સ = નૃત્ય)

મજરૂહ પ્રગતિશીલ ચળવળ સાથે સંકળાયેલા હતા અને કટ્ટર ડાબેરી હતા. તેમણે આઝાદી પહેલા જેટલો બ્રિટિશ શાસકોનો વિરોધ કર્યો હતો તેટલો જ તેમણે આઝાદી પછી કોંગ્રેસનો ખાસ કરીને જવાહરલાલ નેહરુની નીતિઓનો પણ વિરોધ કર્યો હતો. તેમની એક કવિતામાં, તેમણે નેહરુની સરખામણી હિટલર સાથે કરી હતી, જેના માટે તેમને ૧૯૫૧માં જેલના સળિયા પાછળ મોકલવામાં આવ્યા હતા – “અમન કા ઝંડા ઇસ ધરતી પર / કિસને કહા લહરાને ન પાયે / યે ભી કોઈ હિટલર કા હૈ ચેલા / માર લે સાથી, જાને ન પાયે / કોમનવેલ્થ કા દાસ હૈ નેહરુ / માર લે સાથી જાને ન પાયે. મજરૂહને તેમની આ રચના માટે માફી માંગવા માટે કહેવામાં આવ્યું હતું, તેમણે માફી માંગવાનો ઇનકાર કર્યો અને પરિણામે તેમને બે વર્ષ માટે મુંબઈની આર્થર રોડ જેલમાં કેદ કરવામાં આવ્યા, જ્યાં અન્ય ડાબેરીઓ જેમ કે અભિનેતા બલરાજ સહાની વગેરે તેની સાથે હતા.

આટલી મુશ્કેલીઓ છતાં મજરૂહનો રાજકારણમાં રસ ક્યારેય ઓછો થયો નહીં. દેશમાં જ્યારે ડાબેરી ચળવળ નબળી પડી ત્યારે તેમની નિરાશાએ કેટલીક સુંદર કવિતાને જન્મ આપ્યો – ’હમકો જુનૂન ક્યા શિખલાતે હો, હમ થે પરેશાન તુમસે જ્યાદા ચાક કિયે હૈ હમને અજીજો ચાર ગરેબાન તુમસે જ્યાદા’. અસરાર-ઉલ-હસન ખાઁ તરીકે મજરૂહનો જન્મ ૧ ઓક્ટોબર ૧૯૧૯ના રોજ સુલ્તાનપુર (ઉત્તર પ્રદેશ)ના એક મધ્યમવર્ગીય પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતા તેમને અંગ્રેજીનું શિક્ષણ આપવા વિરુદ્ધ હતા, તેથી તેમને ધાર્મિક શિક્ષણ મેળવવા માટે મદરેસામાં દાખલ કરવામાં આવ્યા, જ્યાં તેઓ ઉર્દૂ અને ફારસી ભાષાના નિષ્ણાત બન્યા અને પછી તેમણે યુનાની મેડિસિનમાં હકીમની ડિગ્રી પણ મેળવી. પરંતુ લોકોની શારીરિક સારવાર કરવામાં તેને રસ નહોતો. તે પોતાના શબ્દોથી લોકોના મન પર રાજ કરવા માંગતો હતો. તેથી, તેઓ જીગર મુરાદાબાદીના શિષ્ય બન્યા અને પોતાનું ઉપનામ ‘મજરૂહ’ રાખ્યું જેનો અર્થ છે ઘાયલ વ્યક્તિ.

પછી જ્યારે મુંબઈમાં એક મુશાયરામાં તેમણે તેમની ગઝલ વાંચી, (જબ ઉસને ગેસુ બિખરાયે, બાદલ આયે ઝૂમ કે) ત્યારે દર્શકોમાં હાજર રહેલા ફિલ્મ નિર્માતા એ.આર. કારદાર તેનાથી ખૂબ જ પ્રભાવિત થયા. કારદાર મુશાયરામાં એ હેતુથી ગયા હતા કે જીગર મુરાદાબાદી પાસેથી તેમની ફિલ્મો માટે ગીતો લખાવડાવશે, પરંતુ જીગરે ફિલ્મો માટે લખવાની સ્પષ્ટ ના પાડી દીધી. ત્યારે કારદારે જીગરને કહ્યું કે તે મજરૂહ પાસે ગીત લખાવી દે. જો કે મજરૂહને ફિલ્મી દુનિયા બિલકુલ પસંદ ન હતી, પરંતુ તેઓ તેમના ઉસ્તાદના શબ્દોને અવગણી શક્યા નહીં અને આ રીતે તેમણે ફિલ્મ ‘શાહજહાં’ માટે ગીતો લખ્યા, જેનું સંગીત નૌશાદ દ્વારા આપવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે કેએલ સેહગલે ‘દિલ હી ટૂટ ગયા’ ગાયું ત્યારે મજરૂહ રાતોરાત ફેમસ થઈ ગયા. તેના પછી તો મજરૂહે લગભગ છ દાયકા સુધી ‘પહેલા નશા, પહેલે ખુમાર, પાપા કહેતે હૈ બડા કામ કરેગા, બેટા હમારા’ જેવા સદાબહાર ગીતો લખવાનું ચાલુ રાખ્યું.

તેમની દાયકાઓની લાંબી ફિલ્મ કારકિર્દીમાં, મજરૂહે લગભગ ૩૫૦ ફિલ્મો માટે ગીતો લખ્યા, દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ મેળવનાર પ્રથમ ગીતકાર બન્યા, અને તેમણે તેમના ગીતોમાં જે વૈવિધ્ય દર્શાવ્યું (રાત કલી એક ખ્વાબ મેં આયે થી લઈને સી ફોર કેટ, કેટ માને બિલ્લી તેમણે લખ્યું) આજ સુધી અન્ય કોઈ ગીતકાર આ રજૂ કરી શક્યા નથી. મજરૂહનું ૨૪ મે ૨૦૦૦ના રોજ મુંબઈમાં અવસાન થયું હતું.