રોતે રોતે હસો ઔર ‘હિટ’ હો જાવ..!
સ્ટાર-યાર-કલાકાર -સંજય છેલ
દિલીપ કુમાર, નૂતન, રાજેશ ખન્ના, સંજીવ કુમાર, આલિયા ભટ્ટ, રૂપાલી ગાંગુલી બોલિવૂડમાં લેખક-નિર્દેશક બનતાં પહેલાં હું 1990ના દાયકામાં આસિસ્ટંટ ડિરેક્ટર હતો ત્યારે એક વાર નિર્માતા-નિર્દેશક સાથે ‘ભીગી પલકેં’ જેવી હિટ ફિલ્મના બંગાળી લેખક શિશિર મિશ્રની સ્ક્રિપ્ટ સાંભળવા ગયેલો. ત્યારે મિશ્રાજી કરુણ વાર્તા સંભળાવતાં સંભળાવતાં એટલા ઇમોશનલ થઈ ગયેલા કે ઇન્ટરવલ પોઈંટ પર હીરો-હીરોઇન વચ્ચે છૂટા પડવાની વાત કરીને, પોતે પોક મૂકી રડી પડ્યા અને ચશ્માં ઉતારીને ટેબલ પર પછાડ્યા, જે ભાંગીને ભુક્કો થઈ ગયા! મારાં પણ રૂંવાડાં ઊભાં થઈ ગયેલાં… પણ એટલામાં જ મિશ્રાજીએ ખિસ્સામાંથી બીજા ચશ્માં કાઢીને પહેર્યાં ને આગળ સ્ક્રિપ્ટ સંભળાવી, જાણે કંઇ બન્યું જ ના હોયને! ત્યારે સમજાયું કે એમનું રુદન તો પટકથા વેચવાનું માત્ર નાટક હતું. ગયા અઠવાડિયે આપણે ‘ફિલ્મી સ્મિતહાસ્ય’ પર વાત કરેલી આજે રુદનનો વારો.
અમેરિકાના બ્રોડ-વે રંગમંચ પર અંગ્રેજી નાટકના છેલ્લા દૃશ્યમાં, અભિનેતા દિલ ફાડીને એટલું રડ્યો કે આખું ઓડિયન્સ રડી પડ્યું ને તાળીઓથી એને વધાવી લીધો. શો પછી નિર્માતાએ શાબાશી આપીને કહ્યું : ‘દરેક શોમાં આવો જ રડવાનો અભિનય કરજે તો નાટક હિટ!”
એક્ટરે ભડકીને કહ્યું: ‘અરે, એ અભિનય નહોતો એ તો સ્ટેજ પર મારા પગમાં ખીલી ઘૂસી ગયેલી એટલે અસહ્ય દર્દથી પીડાઈને રડતો હતો.’ નિર્માતાએ ઠંડકથી કહ્યું, ‘વાંધો નહીં. આપણે દરેક શોમાં સ્ટેજ પર 8-10 ખીલીઓ મૂકી દઈશું!’ 1960-70ના દાયકામાં સંજીવકુમાર, રાજેશ ખન્ના કે અમજદ ખાન જેવા ત્યારના ઊગતા કલાકારો મુંબઈની આંતરકૉલેજ નાટ્યસ્પર્ધામાં ભાગ લેતા. એ એકાંકી નાટકોમાં થાકેલો-હારેલો-બેકાર હીરો બહારથી પ્રવેશે, બૂઢી મા એના હાલ પૂછે, હીરો માટલામાંથી ગ્લાસ વડે પાણી કાઢીને પીવે ને પછી કરુણ નાટક ભજવાય. ધૂંધવાયેલા બેકાર યુવાન અને વિધવા માતા વચ્ચે ખૂબ રોતલ દૃશ્યો ભજવાય અને આવાં નાટકો દર વરસે અચૂક ઇનામ પણ જીતી જાય. આવાં નાટકોની ફોર્મ્યુલા માટે લોકોએ નામ પાડેલું: ‘મા-માટલાં ને ખાટલા’ માતા, ગરીબી કે સંઘર્ષ એ બધાં કમાલનાં ઇમોશનલ તત્ત્વો છે. તમે તમારી માની વાત કરો અને સામેવાળો પોતાની માને યાદ કરીને રડી પડે. રડતો માણસ આપણને આપણા જેવો લાગે છે, કારણકે દરેક માણસ ક્યારેક તો રડે જ છે. વળી આ દેશમાં નેતાઓ તો શું પણ દેવતાઓ પણ માતાના પ્રેમ સામે રડી પડેલાં તો એક અભિનેતા શું ચીજ છે?
જોકે બધાને રુદન વેચતાં નથી આવડતું. જ્યારે દેવ આનંદ ફિલ્મોમાં રડતા ત્યારે પ્રેક્ષકો હસવા માંડતા અને પ્રોડ્યુસરે રડવું પડતું, પણ દિલીપકુમાર જો પડદા પર રડે તો નિર્માતા હસતા મોઢે બૉક્સ ઑફિસ પર લાખો કમાઈને બૅન્ક તરફ હડી કાઢતા. ક્યારેક થાય કે રાજેન્દ્રકુમાર, આલોકનાથ, એ. કે. હંગલ જેવા કલાકારો નકલી આંસુ લાવવા ગ્લીસરીન નામનું કેમિકલ ઘરેથી લઈને જ શૂટિંગમાં જતા હશે. મીનાકુમારી, જયા ભાદુરી, રાખી, નિરુપા રોય, ઊર્મિલા ભટ્ટ અને નૂતન જેવી અભિનેત્રીઓ પડદા પર જેટલું રડી છે એટલો તો ચેરાપૂંજીમાં વરસાદ પણ નહી આવતો હોય! જોકે અગાઉ સૌથી સહજ અને સફળ કરુણ દૃશ્યો દિલીપ કુમાર, સંજીવ કુમાર, બલરાજ સહાની કે રાજ કપૂર, રાજેશ ખન્ના, અમિતાભ બચ્ચન, ઉત્તમ કુમાર, કમલ હાસન બહુ સરસ રીતે કરી શકતા અને લોકોનાં દિલ જીતી લેતા.
ઘણી વાર રડવા પાછળ કોમેડી પણ છુપાયેલી હોય છે. અમારી મિત્ર અભિનેત્રી તબ્બુને જ્યારે ‘બાગબાન’ ફિલ્મની સ્ક્રિપ્ટ નિર્દેશક રવિ ચોપડાએ સંભળાવી ત્યારે એ વાર્તા સાંભળીને એ ખૂબ રડી. નિર્દેશકને થયું કે કરુણ વાર્તા સાંભળીને એ રડી રહી છે, પણ તબ્બુએ કહ્યું, ‘મને રડવું એટલે આવે છે કે તમે મને બાપની ઉંમરના બચ્ચનની પત્નીનો રોલ ઑફર કર્યો! હું શું એટલી ઘરડી લાગું છું તમને?’ ટૂંકમાં કોણ, કોના માટે ક્યારે અને શા માટે રડે એનું કાંઈ કહેવાય નહીં, પછી એ નેતા હોય કે અભિનેતા. 1962માં ચીન યુદ્ધ પછી લતા મંગેશકરે મુંબઈની એક જાહેર સભામાં હજારોની હાજરીમાં ‘અય મેરે વતન કે લોગો જરા આંખ મેં ભર લો પાની’ જેવું કવિ પ્રદીપજીનું હ્રદયસ્પર્શી ગીત સ્ટેજ પર ગાયેલું ત્યારે વડા પ્રધાન નેહરુજીને રડવું આવી ગયેલું.
એક જમાનામાં મુંબઈમાં કરુણ ગુજરાતી નાટકોની જાહેરાતોમાં ખાસ લખવામાં આવતું: ‘પ્રેક્ષકોએ રૂમાલ સાથે લઈને આવવું!’ ત્યારે લોકો પૈસા આપીને પણ રડવા જતા. ખરેખર, કવિતા-વાર્તા-નાટક-ફિલ્મોમાં રુદનથી મોટું શસ્ત્ર કોઈ નથી. એ તમને રાતોરાત સફળતા અપાવી શકે છે. મા પરનાં કરુણ કાવ્યો, વાર્તાઓ, નવલકથાઓથી લાઈબ્રેરીઓ ફાટફાટ થાય છે! ભાઈ-ભાઈ કે બહેન-બહેનનાં મિલન-જુદાઈવાળાં ‘ભરત-મિલાપ’ ટાઈપનાં દૃશ્યોવાળી સત્યકથાઓ તો ગોડાઉન ભરાઈ જાય એટલી બધી છે. પતિ-પત્ની કે પ્રેમિકાઓના વિરહમાં રડીરડીને કવિ-લેખકોએ એટલા કાગળ કાળા કર્યા છે કે અમને થાય છે કે જગતનાં બધાં જંગલો એ કાગળ બનાવવામાં જ અડધાં થઈ ગયાં હશે.
મૃત્યુ પણ પાછી એવી જ ઘટના છે જે તરત સૌને રડાવી મૂકે છે. રાજેશ ખન્નાનો આગ્રહ હતો કે ફિલ્મના અંતમાં એમના પાત્રનું મૃત્યુ થાય તો જ ફિલ્મ હિટ થાય (જેમ કે સફર, આનંદ, નમક હરામ, આપ કી કસમ વગેરે) પછી અમિતાભની ‘દીવાર’ કે ‘મુકદ્દર કા સિકંદર’ જેવી ફિલ્મોમાં પણ એવું થવા માંડ્યું. આજના અભિનેતામાં સૌથી સશક્ત ઇમોશનલ ચહેરો આમિર ખાનનો છે. અગાઉ ફારુખ શેખ, નસીરુદ્દીન શાહ કે અનિલ કપૂર સરસ રડાવી જાણતા. વળી આજની સિનિયર હીરોઇનોમાં તબ્બૂ, કાજોલ કે રાની મુખર્જી સરસ રડાવી શકે છે અને હવેની પેઢીમાં આલિયા ભટ્ટ રડવા-રડાવવામાં માહિર છે, જેના રુદન ફોટાઓનાં તો સોશિયલ મીડિયામાં અનેક ‘મીમ્સ’ આજકાલ ફરે છે.
હવે જ્યારે ‘સાસબહુવાળી’ ટી.વી. સિરિયલોનો યુગ ચાલે છે ત્યારે જે વહુ કે નાયિકા વધુ રડાવી શકે એની સિરિયલ નક્કી હિટ.. કારણ કે મોટે ભાગે એવી સિરિયલો ઇમોશનલ મહિલાઓ જ વધુ જોતી હોય છે. અગાઉ સ્મૃતિ ઇરાની, સાક્ષી તન્વર જેવી અભિનેત્રી બખૂબી રડાવી શકતી. આજે દરેક એપિસોડમાં ‘અનુપમા’ સિરિયલની અભિનેત્રી રૂપાલી ગાંગુલીના માથે પ્રજાને રડાવવાની જવાબદારી છે અને હા, રૂપાલી ગાંગુલીના નિર્માતા નિર્દેશક પિતા સ્વ. અનિલ ગાંગુલી પણ ‘તપસ્યા’ (રાખી) કે ‘કોરા કાગઝ’ (જયા ભાદુરી) જેવી ઇમોશનલ ફિલ્મો દ્વારા પ્રેક્ષકોને ખૂબ રડાવી ચૂક્યા છે કદાચ આ ફેમિલીમાં જ રડાવવાની કળા વારસામાં ઊતરી આવતી હશે.