મહારાષ્ટ્રની સત્તાવન સ્થાનિક સ્વરાજ્ય સંસ્થાઓની ચૂંટણીના પરિણામો ક્વોટા કેસના ચુકાદા પર આધાર રાખશે: સુપ્રીમ કોર્ટ

નવી દિલ્હી: સુપ્રીમ કોર્ટે મંગળવારે એવી નોંધ કરી હતી કે મહારાષ્ટ્રમાં જ્યાં ક્વોટાની પચાસ ટકા મર્યાદાનો ભંગ થયો છે તે 57 (સત્તાવન) સ્થાનિક સ્વરાજ્ય સંસ્થાઓની ચૂંટણીના અંતિમ પરિણામો આ સંબંધિત કેસના ચુકાદા પર નિર્ભર રહેશે.
મુખ્ય ન્યાયાધીશ સૂર્યકાંત અને ન્યાયાધીશ જોયલમ્યા બાગચીની બનેલી ખંડપીઠ દ્વારા સ્થાનિક સ્વરાજ્ય સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓમાં અનામતના મુદ્દા પરની સુનાવણી 28 (અઠાવીસ) નવેમ્બર સુધી મુલતવી રાખતા આ અવલોકનો કરવામાં આવ્યા હતા.

સોલિસિટર જનરલ તુષાર મહેતાએ મહારાષ્ટ્ર સરકારવતી ક્વોટા પર પચાસ ટકાના મર્યાદાના પાલન અંગે રાજ્ય ચૂંટણી પંચ પાસેથી સલાહ લેવા માટે સમય માંગ્યો હતો.

અગાઉ 19 નવેમ્બરે ખંડપીઠે રાજ્ય સરકારને સ્થાનિક સ્વરાજ્ય સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ માટે નામાંકન પ્રક્રિયા મુલતવી રાખવાનો વિચાર કરવા જણાવ્યું હતું જ્યાં સુધી અન્ય પછાત વર્ગ (ઓબીસી) માટે 27 ટકા અનામત આપવાના મુદ્દા પર નિર્ણય ન આવે.

આ પણ વાંચો: સ્થાનિક સ્વરાજ્ય સંસ્થાની ચૂંટણી માટેની ઉમેદવારી પ્રક્રિયા વિલંબિત કરવા વિચાર કરો: સુપ્રીમ કોર્ટ…

મંગળવારે, ચૂંટણી પંચ વતી હાજર રહેલા વરિષ્ઠ વકીલ બલબીર સિંહ દ્વારા બેન્ચને જાણ કરવામાં આવી હતી કે 242 મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલ અને 42 નગર પંચાયતો, કુલ 288 સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ બીજી ડિસેમ્બર માટે પહેલાથી જ સૂચિત કરવામાં આવી છે.

વરિષ્ઠ વકીલે જણાવ્યું હતું કે આમાંથી 57 સંસ્થાઓમાં, 50 ટકા અનામત મર્યાદાનો ભંગ થયો છે.

આની નોંધ લેતા, બેન્ચે જણાવ્યું હતું કે પહેલાથી જ સૂચિત 57 સંસ્થાઓમાં 50 ટકાથી વધુ અનામતના કેસ પર ચાલી રહેલી કાર્યવાહીના અંતિમ પરિણામને આધીન રહેશે.

આ પહેલાં સોલિસિટર જનરલે ચૂંટણી પંચ સાથે પરામર્શ માટે સમય આપવા માટે મુલતવી રાખવાની માગણી કરી હતી.
વરિષ્ઠ વકીલ વિકાસ સિંહે એવી દલીલ કરી હતી કે બાંઠિયા પંચની ભલામણોને મંજૂરી આપતા જસ્ટિસ એ એમ ખાનવિલકરની આગેવાની હેઠળની ત્રણ ન્યાયાધીશોની બેન્ચ દ્વારા જુલાઈ 2022માં આપેલા નિર્દેશ સહિત અગાઉના આદેશોએ મૂંઝવણ ઊભી કરી હતી.

આ પણ વાંચો: સ્થાનિક સ્વરાજ્ય ચૂંટણીઃ કોંગ્રેસ-મનસે ગઠબંધન: વડેટ્ટીવાર અને સપકાલના વિરોધાભાસી નિવેદનોથી ગૂંચવાડો…

એક અધિકારીએ જણાવ્યું હતું કે રાજ્ય સત્તાવાળાઓએ કોર્ટના આદેશોના ‘સાચા અર્થઘટન’ હેઠળ કાર્ય કર્યું હતું.
વરિષ્ઠ વકીલ ઇન્દિરા જયસિંહે સુનાવણી મુલતવી રાખવાનો વિરોધ ન કરતા, બેન્ચને માહિતી આપી હતી કે કેટલાક અરજદારોએ મે 2025ના આદેશને પડકારતી તિરસ્કાર અરજી પણ દાખલ કરી છે.

હાલના સૂચિત અનામત માળખાને ટેકો આપતા, તેમણે એવી દલીલ કરી હતી કે પહેલાથી ચાલી રહેલી ચૂંટણીઓને અટકાવવી જોઈએ નહીં અને ભાર મૂક્યો હતો કે કોર્ટે અગાઉ ચૂંટણી પ્રક્રિયાને ન્યાયિક પરિણામને આધીન બનાવી હતી.
સીજેઆઈએ ટિપ્પણી કરી હતી કે જો ચૂંટણીઓ આખરે ગેરકાયદે હોવાનું જણાય, તો કોર્ટ પાસે તેને રદ કરવાની સત્તા છે.
જોકે, વિકાસ સિંહે દલીલ કરી હતી કે આવી રીતે ચૂંટણી રદ કરવાથી જાહેર ભંડોળનો બગાડ થશે અને ચૂંટણી પ્રક્રિયાને સ્થગિત કરવા માટે દબાણ કરવામાં આવશે.

આ પણ વાંચો: મહારાષ્ટ્રમાં સ્થાનિક સ્વરાજ્યની ચૂંટણીમાં નવી પેટર્ન! ભાજપના દિગ્ગજ નેતાઓના પરિવારની ‘બિનહરીફ જીત’

વરિષ્ઠ વકીલ નરેન્દ્ર હુડ્ડાએ 50 ટકાની ઉપલી મર્યાદાને બંધારણીય ‘લક્ષ્મણ રેખા’ ગણાવી હતી.

સ્થાનિક સંસ્થાઓ દ્વારા ક્વોટા મર્યાદાનો ભંગ કરવાના આંકડાઓમાં વિસંગતીઓને ધ્યાનમાં લેતા, બેન્ચે ચૂંટણી પંચને વિગતવાર યાદી રજૂ કરવા કહ્યું હતું. ઓબીસી અનામતની આસપાસના વિવાદને કારણે મહારાષ્ટ્રમાં સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ 2021 થી અટકી ગઈ છે.

કોર્ટમાં શું થયું?

દેવદત્ત પાલોદકરે કોર્ટમાં થયેલી સુનાવણી વિશે વિગતવાર માહિતી આપતાં કહ્યું હતું કે સોલિસિટર જનરલ અને ચૂંટણી પંચે આજે સુપ્રીમ કોર્ટ પાસેથી રાજ્યમાં અનામત મર્યાદા વધારવામાં આવી છે તે સ્થળોનો વિગતવાર ડેટા રજૂ કરવા માટે સમય માંગ્યો છે. નિયમ એ છે કે એસસીસ, એસટી અને ઓબીસી માટેની અનામત પચાસ ટકાથી વધવી ન જોઈએ. કે કૃષ્ણમૂર્તિની બેન્ચના આ નિર્ણયનું પાલન કરવા માટે અરજીઓ દાખલ કરવામાં આવી છે અને સુનાવણી ચાલી રહી છે.

ક્યાં મર્યાદા વળોટાઈ?

મહારાષ્ટ્રના પાંચ આદિવાસી જિલ્લાઓ અને કેટલાક અન્ય જિલ્લાઓમાં અનામતની મર્યાદા વધારવામાં આવી છે અને તે 50 ટકાથી વધુ થઈ ગઈ છે. આવી 157 સ્થાનિક સંસ્થાઓ છે. અને તેમાં બે નગરપાલિકાઓનો સમાવેશ થાય છે. તેથી, હવે રાજ્ય ચૂંટણી પંચ અને રાજ્ય સરકાર સુપ્રીમ કોર્ટ સમક્ષ માહિતી રજૂ કરશે. સુપ્રીમ કોર્ટે તમામ રાજકીય પક્ષોને ટૂંકી નોંધ રજૂ કરવા પણ કહ્યું છે.

પચાસ ટકાથી વધુ જિલ્લા પરિષદોમાં મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન

જિલ્લા કલેક્ટરો દ્વારા અંતિમ સ્વરૂપ આપવામાં આવેલા ડેટા અનુસાર, મહારાષ્ટ્રના 53 ટકાથી વધુ જિલ્લા પરિષદો અથવા જિલ્લા પરિષદોએ સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા પચાસ ટકા અનામતની મર્યાદાનો ભંગ કર્યો હોય તેવું લાગે છે. અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે, તાલુકા સ્તરની ગ્રામીણ સંસ્થાઓ, 22 ટકાથી વધુ પંચાયત સમિતિઓમાં પણ તેમની અડધાથી વધુ બેઠકો અનુસૂચિત જાતિ (એસસી), અનુસૂચિત જનજાતિ (એસટી) અને અન્ય પછાત વર્ગો (ઓબીસી) માટે અનામત રાખવામાં આવી છે.

જિલ્લા પરિષદોમાં 2,882 બેઠકોમાંથી, 1,875 એસસી, એસટી અને ઓબીસી શ્રેણીઓ માટે અનામત છે, જ્યારે સામાન્ય શ્રેણી માટે ફક્ત 1,007 બેઠકો લડવા માટે ઉપલબ્ધ છે. 3,858 પંચાયત સમિતિની બેઠકોમાંથી, 1,906 અનામત છે.
નંદુરબાર, પાલઘર અને નાસિક જેવા જિલ્લાઓ, જ્યાં મોટી આદિવાસી વસ્તી છે, ત્યાં એસસી માટે નોંધપાત્ર સંખ્યામાં બેઠકો અનામત છે. નંદુબારમાં પરિષદમાં, 56માંથી 44 બેઠકો એસટી માટે અનામત છે, જ્યારે પાલઘરમાં 57 માંથી 37 બેઠકો છે. તેવી જ રીતે, વાશિમ, બુલઢાણા અને હિંગોલી સહિતના એસટી-પ્રભુત્વ ધરાવતા જિલ્લાઓમાં એસટી માટે અનામત બેઠકોની નોંધપાત્ર સંખ્યા છે.

ચૂંટણી પંચના અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે સુપ્રીમ કોર્ટના મે 2025 ના આદેશ મુજબ ચૂંટણીઓ યોજાઈ રહી છે. ‘સુપ્રીમ કોર્ટે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે જુલાઈ 2022માં બાંઠિયા કમિશન રિપોર્ટ રજૂ થયો તે પહેલાંની સ્થિતિના આધારે અનામત 27 ટકા જેટલ જ રહેશે. આનો અર્થ એ થયો કે તેણે કુલ અનામત પર 50 ટકાની મર્યાદાને પાર કરવાની મંજૂરી આપી છે. હવે સુપ્રીમ કોર્ટ પર નિર્ભર છે કે અગાઉ આપવામાં આવેલા ક્વોટા ચુકાદાઓના ભંગ અંગે નિર્ણય લેવો જોઈએ, એમ ચૂંટણી પંચે જણાવ્યું હતું.

સીમાચિહ્નરૂપ ઈન્દ્રા સાહની (1992) અને કે. કૃષ્ણમૂર્તિ (2010)ના ચુકાદાઓ પછી અનામત પર 50 ટકા મર્યાદા અમલમાં આવી, જેને કોર્ટ દ્વારા વારંવાર સમર્થન આપવામાં આવ્યું હતું. 2021માં, સુપ્રીમ કોર્ટના ત્રણ ન્યાયાધીશોની બેન્ચે રાજ્યને ઓબીસી ક્વોટા માટે ત્રિવિધ પરીક્ષણનું પાલન કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો: સમર્પિત કમિશન દ્વારા પ્રયોગમૂલક તપાસ, સ્થાનિક સંસ્થા મુજબ ડેટા અને પચાસ ટકાની ટોચમર્યાદાનું પાલન.

40 મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલોમાં અનામત મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન

વિકાસ ગવળી દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી અરજીમાં એવો દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે કેટલીક સ્થાનિક સંસ્થાઓમાં અનામત ગુણોત્તર 50 ટકાની બંધારણીય મર્યાદા કરતા વધારે રાખવામાં આવ્યો છે, જે કાયદાની વિરુદ્ધ છે. જો કે, રાજ્ય સરકારે બાંઠિયા કમિશનના અહેવાલનો ઉલ્લેખ કરીને એવો દાવો કર્યો હતો કે અનામત યોગ્ય રીતે રચવામાં આવી છે. આ દરમિયાન, રાજ્યની 40 નગર પરિષદોમાં 50 ટકા અનામત મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન થયું હોવાની માહિતી પણ પ્રકાશમાં આવી છે.

કઈ નગર પરિષદોમાં 50 ટકા અનામત મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન થયું?

ચીખલદરા- 75 ટકા
જવાહર- 70 ટકા
ક્ધહાન પિંપરી- 70 ટકા
બિલોલી- 65 ટકા
ત્ર્યંબક- 65 ટકા
પિંપળગાંવ બસવંત- 64 ટકા
પુલગાંવ- 61.90 ટકા
તલોડા- 61.90 ટકા
ઇગતપુરી- 61.90 ટકા
બલ્લારપુર- 61.76 ટકા
પાથરી- 60.87 ટકા
પૂર્ણા- 60.87 ટકા
મનમાડ- 60.61 ટકા
કુંડળવાડી- 60 ટકા
નાગભીડ- 60 ટકા
ધર્માબાદ- 59.09 ટકા
ઘુઘસ- 59.09 ટકા
કામથી- 58.82 ટકા
નવાપુર- 56.52 ટકા
ગઢચિરોલી- 55.56 ટકા
ઉમરેડ- 55.56 ટકા
વાડી (નાગપુર)- 55.56 ટકા
ઓઝર- 55.56 ટકા
ભદ્રાવતી- 55.17 ટકા
ઉમરી (નાંદેડ)- 55 ટકા
સાકોલી (શેંદુરવાફા)- 55 ટકા
ચિમુર- 55 ટકા
આર્મોરી- 55 ટકા
ખાપા (નાગપુર)- 55 ટકા
પિંપળનેર- 55 ટકા
અરણી- 54.55 ટકા
પાંધરકાવડા- 54.55 ટકા
દિગદોહ (નાગપુર)- 54-17 ટકા
દૌંડ- 53.85 ટકા
રાજુરા- 52.38 ટકા
દેસાઈગંજ- 52.38 ટકા
બુટીબોરી- 52.38 ટકા
બ્રહ્મપુરી- 52.17 ટકા
શિરડી- 52.17 ટકા
દરિયાપુર- 52 ટકા
કાટોલ- 52 ટકા
યવતમાલ- 51.72 ટકા
તેલહારા- 50 ટકા

કેટલી જગ્યાએ 50 ટકા અનામત મર્યાદા ઓળંગાઈ રહી છે?

જિલ્લા પરિષદ – 32માંથી 17

પંચાયત સમિતિ – 336માંથી 83

મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન – મ્યુનિસિપલ વિસ્તારમાં 242માંથી 40

નગર પંચાયત – 46માંથી 17 નગર પંચાયત

મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન – 29 માંથી 2 મહાનગરપાલિકા