ભારતની વીરાંગનાઓ : પ્રથમ મહિલા મહાવત પાર્વતી બરુઆ

-ટીના દોશી

પાર્વતી બરુઆને જાણો છો ?

આસામની પાર્વતી બરુઆ માત્ર ભારતની જ નહીં, દુનિયાની પણ પહેલી મહિલા મહાવત છે. ચૌદ વર્ષની નાની ઉંમરથી હાથીઓને અંકુશમાં રાખવાનું શીખી ગયેલી પાર્વતી હાથીઓની પરી કે હસ્તી ક્ધયા તરીકે જાણીતી છે. તે ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ફોર ક્ધવર્ઝેશન ઓફ નેચર-આઈયુસીએન ની સભ્ય પણ રહી ચૂકી છે. ભારત સરકારે પાર્વતીને સામાજિક કાર્યના ક્ષેત્રે કરેલા પ્રદાન બદલ વર્ષ 2024માં દેશના ચોથા સર્વોચ્ચ સન્માન પદ્મશ્રીના સન્માનથી પુરસ્કૃત કરી છે.

પાર્વતી શાહી પરિવારમાં જન્મી ને ઉછરી.આસામના ગૌરીપુરના રાજવી પરિવારના અંતિમ શાસક પ્રકૃતિચંદ્ર બરુઆના નવ સંતાનોમાંની એક એટલે પાર્વતી. જન્મ 1954માં. સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિની કોઈ ઊણપ નહોતી. વૈભવની છોળોમાં મહાલવાનો વિકલ્પ એની પાસે હતો જ. પણ બાળપણથી જ એના શોખ અનોખા હતા. ઢીંગલા ઢીંગલીઓ સાથે રમવાને બદલે હાથી ઘોડા સાથે ખેલવું એને વધારે ગમતું. વળી પિતા પ્રકૃતિચંદ્ર હાથીઓના વિશેષજ્ઞ હતા. તે એક વિલક્ષણ શિકારી હતા. તેમનામાં હાથીઓ અંગે અલૌકિક સમજ હતી.

પ્રકૃતિચંદ્ર બરુઆ પાસે ચાળીસ હાથી હતા. હાથીઓ તેમને પ્રાણથી પણ અધિક પ્રિય હતા. હાથીઓની માલિશ, તેમને નદીમાં નવડાવવા, તેમની બીમારીનો ઈલાજ કરવો તથા તેમના આહારનું ધ્યાન રાખવાનું સઘળું કામ એમની દેખરેખમાં થતું. પિતાની સાથે પાર્વતીએ પણ હાથીઓ વચ્ચે રહેવાનું શરૂ કર્યું. તેનું બાળપણ મુખ્યત્વે જંગલોમાં જ વીત્યું. એથી વન્ય પશુઓ સાથે પ્રેમમાં પડી. ખાસ કરીને હાથીઓમાં. બાળપણથી જ પાર્વતીને હાથી અંગે ઊંડી સમજ હતી અને હાથીઓમાં રુચિ પણ.

પ્રકૃતિચંદ્ર પોતાના બહોળા પરિવારને વિશાળ કાફલા સાથે જંગલોમાં લાંબી યાત્રાઓ પર લઈ જતા. કાફલામાં પ્રકૃતિચંદ્રની ચાર પત્નીઓ અને નવ બાળકો સાથે નોકરો અને રસોઈયા ઉપરાંત એક શિક્ષકનો પણ સમાવેશ થતો.

આવી લાંબી યાત્રાઓ દરમિયાન હાથીઓમાં પાર્વતીની રસરુચિ વધતી ગઈ. એ હાથીઓને નજીકથી જાણતી ને સમજતી થઈ. પિતા પાસેથી પાર્વતી હાથીઓ અંગે અદ્ભુત કહાણીઓ સાંભળી. પ્રકૃતિ વિશ્વવિદ્યાલય બની,
પિતા કુલપતિ અને પાર્વતી શિષ્ય બની. બળબળતી ગરમી અને કડકડતી ઠંડીમાં કે મૂશળધાર વરસાદમાં હાથીઓની દેખભાળ કરવાનું પાર્વતીને ખૂબ ગમતું. એમ કરતાં કરતાં નાની ઉંમરે જ એ હાથીને વશમાં કરતાં શીખી ગઈ.

દરમિયાન, 1970માં રજવાડાઓને મળતા સાલિયાણા બંધ થઈ ગયાં. એથી પ્રકૃતિચંદ્રના પરિવારને ફટકો પડ્યો. તેમને કરમુક્ત વ્યવસ્થા અને સાલિયાણાની રકમ પર કોઈ અધિકાર ન રહ્યો. ગૌરીપુરના રાજાઓની વંશાવળી સમાપ્ત થઇ ગઈ. શક્તિ અને લાભ બંનેના મામલામાં. પ્રકૃતિચંદ્ર પાસે પોતાનો મહેલ અને હાથીઓના રહેઠાણ સિવાય પોતાનું કહી શકાય એવું કાંઈ જ બચ્યું નહોતું. એથી પ્રકૃતિચંદ્ર પોતાની નવેય દીકરીઓ અને ચાળીસ હાથી સાથે જંગલમાં ચાલ્યા ગયા. પ્રાણથી પણ પ્યારા હાથીઓને વેચવાનું શરૂ કર્યું. એ સિવાય પ્રત્યક્ષપણે અથવા સોનપુરના મેળામાં લાકડાનો ધંધો કરીને પોતાનો અને નવ દીકરીઓનો જીવનનિર્વાહ કરવા લાગ્યા.

આ અરસામાં, ચૌદ વર્ષની વયે પાર્વતીએ કોકરાઝાર જિલ્લાના કચુગાંવના જંગલોમાં પહેલો જંગલી હાથી પકડેલો. પ્રકૃતિચંદ્રે પુત્રીની પીઠ થાબડી. 1972ના વર્ષમાં પાર્વતી ભારતની પહેલી મહિલા મહાવત બની ગઈ. પાર્વતીએ બુદ્ધિના બળે હાથીઓને નિયંત્રિત કરવાનું શીખી લીધું અને હાથીઓને બચાવવા માટે જીવન સમર્પિત કરી દીધું.

બુદ્ધિના કરતબથી હાથીઓને નિયંત્રિત કરતી પાર્વતી સુખસુવિધાઓનો ત્યાગ કરીને જંગલમાં હાથીઓ વચ્ચે વસવા માંડી. પાર્વતી પાસે ત્રણ હાથણીઓ છે. લક્ષ્મીમાલા, આલોકા અને કાંચનમાલા. આ હાથણીઓ માટે પાર્વતી ચોખામાંથી હડિયા નામની મીઠાઈ બનાવે છે. હાથણીઓને નવડાવવી, જંગલમાં તેમના પર સવારી કરવી અને તેમને પ્રશિક્ષિત કરવી એ તેની દિનચર્યા બની ગઈ. હાથણીઓ સાથે રહેવા પાર્વતી ખુદ પણ વનમાં વધુ રહેવા લાગી. એણે કહેલું કે, ‘મારા કામમાં કોઈ રિટેક નથી. જયારે જયારે હું જંગલમાં જાઉં છું ત્યારે તેને મારી આખરી યાત્રા સમજુ છું. પણ એક મહાવત તરીકે હું ક્યારેય નિવૃત્ત ન થઈ શકું.’

પાર્વતી જંગલમાં જાય ત્યારે તંબૂમાં જ રહેતી. દાંત સાફ કરવા દંતમંજનને બદલે રાખનો ઉપયોગ કરતી. તંબૂમાં ખોળ વિનાના ગાદલા પર ઓશીકા વિના ઊંઘતી.પોતાની પથારીની આસપાસ દોરડાં, સાંકળો અને કુકરી જેવી સામગ્રીઓ રાખતી. યુદ્ધસંબંધી ફિલ્મો જોવાનું પસંદ કરતી પાર્વતીને મેખલા ચાદર તરીકે જાણીતી અસમિયા સાડી પહેરવી ગમે છે, પણ મહાવત તરીકેનો એનો પહેરવેશ જુદો છે. ફેડેડ જીન્સ, ચમકતા પિત્તળના બટનવાળું જેકેટ, માથે સોલાર ટોપી અને આંખોને તડકાથી બચાવતા ગોગલ્સ…

મહાવત તરીકે જાણીતી થઈ ગયેલી પાર્વતીએ બિહાર, પશ્ચિમ બંગાળ અને આસામ જેવાં રાજ્યોમાં ઉત્પાતી હાથીઓને નિયંત્રિત કર્યા છે તથા ઘાયલ અને બીમાર હાથીઓની સુશ્રુષા કરી છે. પશ્ચિમ બંગાળના મિદનાપુર જિલ્લામાં એક વાર પચાસ હાથીઓનું ઝૂંડ રસ્તો ભૂલી ગયેલા ત્યારે સરકારી અધિકારીઓએ પાર્વતીની મદદ લીધેલી. પાર્વતી પોતાની ત્રણ હાથણીઓ અને અન્ય મહાવતોની ટુકડી સાથે નીકળી પડી અને બે સપ્તાહના રોમાંચક સફર પછી હાથીઓને સાચે રસ્તે દોરી લાવવામાં સફળ થઇ. પાર્વતી આ કામ કરી શકી તેના મૂળમાં હતો હાથીઓ પ્રત્યેનો સ્નેહ.

હાથીઓ પ્રત્યેના પોતાના આકર્ષણ અંગે પાર્વતી કહે છે : ‘પ્રેમને શબ્દોમાં સમજાવી ન શકાય. કદાચ આ ખેંચાણ એટલા માટે છે કે હાથી અત્યંત વફાદાર, સ્નેહી અને શિસ્તબદ્ધ હોય છે.’ હાથી પ્રત્યેના અપાર સ્નેહને કારણે જ હાથી સહેલાઈથી પાર્વતીને વશ થાય છે. એ અંગે એણે કહેલું, ‘હાથી પર અંકુશ મેળવવા માટે ધૈર્ય, દ્રઢતા અને સમર્પણ જોઈએ. હાથીને જીતવા માટે સતત છ મહિના સુધી ધીમે ધીમે એને ફોસલાવવો પડે છે. એક જ વાક્યમાં કહું તો, હાથીને નિયંત્રિત કરવો એ બળ નહીં, બુદ્ધિનો ખેલ છે..!’

આપણ વાંચો:  એકસ્ટ્રા અફેર : કૉંગ્રેસ અનામતના રાજકારણથી બહાર નહીં નીકળશે