સમાનતા – અસમાનતા

સ્પેશિયલ – નિધિ ભટ્ટ

‘તમે ખૂબ જ સિંગલ માઇન્ડેડ છો. બધી સ્ત્રીઓ સાથે ક્યાં આટલો અન્યાય થાય છે?’, ‘શું તમને પુરુષો સાથે અન્યાય દેખાતો નથી?’, ‘સ્ત્રીઓની જેમ જ પુરુષો પર પણ સામાજિક દબાણ હોય છે…’
આ છે કેટલીક પ્રતિક્રિયાઓ છે જે સતત સંભળાતી રહે છે. જ્યારે કોઈપણ સ્ટેજ પર લિંગ સમાનતાની ચર્ચા કરવામાં આવે છે, ત્યારે આવી પ્રતિક્રિયાઓ ચોક્કસ આવે છે. પછી હું આવા લોકોને તેમની પ્રતિક્રિયાને સમર્થન આપવા માટે ઉદાહરણો માટે પૂછું છું. આવું પુછાતા તેઓ ઘણીવાર મૂંઝવણમાં મુકાઈ જાય છે. અથવા, ઘણીવાર કુટુંબીઓના અથવા મિત્રોના અનુભવો શેર કરે છે. કારણ કે તેમની માહિતીનો વ્યાપ એટલો જ
હોય છે.

ઘણા લોકો પ્રામાણિકપણે એવું લાગે છે આપણી આસપાસ દેખાતી ઘણીખરી સ્ત્રીઓ સ્કૂલ-કોલેજોમાં જાય છે, નાની-મોટી નોકરી કરે છે, ટુ-વ્હીલર અને ફૉર-વ્હીલર પણ ચલાવે છે.
તેનો અર્થ એ છે કે વિશ્ર્વની તમામ મહિલાઓએ દરેક બાબતોમાં પુરુષોની બરાબરી કરી છે. અહીં એક મહત્ત્વનો મુદ્દો નોંધવા જેવો છે કે ‘મહિલાઓ’ એક સમાન જૂથ નથી. તેઓ વિવિધ જાતિઓ, ધર્મો, આર્થિક વર્ગો વગેરેમાં વિભાજિત છે અને દરેક જૂથમાં મહિલાઓને થતા અન્યાય પુરુષો કરતાં અલગ છે. આ પૃષ્ઠભૂમિ પર, આપણે વિશ્ર્વના વિવિધ દેશોમાં સ્ત્રીઓ અને પુરુષોને મળતા અધિકારો અને સુવિધાઓમાં તફાવત સમજવાની જરૂર છે.

પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓ ૨.૬ ગણું વધુ ઘરેલું અને અવેતન કામ કરે છે, વિશ્ર્વના ૧૮ દેશોમાં પતિઓને તેમની પત્નીઓને ઘરની બહાર કામ કરતા રોકવાનો અધિકાર છે, સ્ત્રીઓ વિશ્ર્વની માત્ર ૧૩ ટકા ખેતીની જમીન પર માલિકી ધરાવે છે, ૩૯ દેશોમાં પુત્રીઓ અને પુત્રો પાસે સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર નથી…

સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચેના તફાવતના આંકડાની આ માત્ર એક ઝલક છે. તેમાં વધુ વિગતો બાકી છે. ઉદાહરણ તરીકે, મધ્ય અને દક્ષિણ એશિયામાં મહિલા સંસદસભ્યોનું પ્રમાણ માત્ર ૧૮.૫ ટકા છે. શ્રમ દળમાં મહિલાઓની ભાગીદારી ૧૯૯૭ થી ઘટી રહી છે અને ૨૦૧૭ માં તે ૩૭ ટકા હતી.

પાકિસ્તાનમાં મહિલાઓ પુરુષો કરતાં અગિયાર ગણું વધુ અવેતન અને ઘરેલું કામ કરે છે. રિઝર્વ બેંક પાસેથી મળેલી માહિતીના આધારે તૈયાર કરાયેલ અભ્યાસ પણ દર્શાવે છે કે ભારતમાં મોટાભાગની મહિલાઓ આર્થિક રીતે સધ્ધર નથી. જોકે ૮૦ ટકા મહિલાઓ થોડી ઘણી બચત કરે છે, પરંતુ તેઓ બેંક જેવી ઔપચારિક સંસ્થાઓથી દૂર જ રહે છે. ભારતમાં ૬૨ ટકા મહિલાઓ પાસે બેંક ખાતું પણ નથી.

હાલમાં મોબાઈલ બેંકિંગ, કેશલેસ ટ્રાન્ઝેક્શનનું દબાણ અને અન્ય કેટલાંક કારણોસર મહિલા ખાતાધારકોની સંખ્યા બિનદસ્તાવેજીકૃત રીતે વધી રહી હોવા છતાં પણ ઘણાં ખાતાંઓ વ્યવહારો વગરના જ રહે છે. આ બધા પાછળનું એક મહત્ત્વનું કારણ એટલે ‘આપણા એકલાના પૈસા’ એવી ભાવના નોકરી કરતી મહિલાઓના મનમાં ઉદ્ભવતી નથી.

મહિલા બચત જૂથની ચળવળમાં ઘણાં વર્ષોથી કાર્યરત એક મહિલા કહે છે કે મહિલાઓ દ્વારા કમાતા મોટા ભાગના પૈસા ઘરનાં કામો માટે વપરાય છે. તે કહે છે કે આઝાદી પછી લાંબા સમય સુધી, આપણા દેશમાં બેંકિંગ વ્યવસ્થા ફક્ત પુરુષોને જ કૃષિ માટે લોન આપતી હતી.

મહિલાઓ પાસે ગીરવે મુકવા માટે જમીન ન હોવાથી બેંકો શરૂઆતમાં મહિલાઓ પર વિશ્ર્વાસ કરતી ન હતી. વધુમાં, પુરુષોને આપવામાં આવેલી લોન મોટાભાગે ડૂબી ગઈ હતી. ત્યારબાદ બચત જૂથો શરૂ થયા. તેમને લોન મળવા લાગી. અને યોગ્ય ચુકવણીની આ પરંપરા આ જૂથો અને સ્ત્રીઓએ કાયમી રાખી હોય તેવું લાગે છે.

થોડાં વર્ષો પહેલા તેઓ એક ગામમાં કામ કરતી હતી. ત્યાં વિવિધ જૂથો દ્વારા કુલ ૨૦ લાખ રૂપિયાની રકમ બેંકમાં જમા કરાવવામાં આવી હતી. તેના બદલામાં તેમને માત્ર ૬૫,૦૦૦ રૂપિયાની લોન ફાળવવામાં આવી હતી. આજે આવાં લાખો બચત જૂથોના કરોડો રૂપિયા બેંકમાં જમા છે. આ જૂથોમાંથી ઘણી મહિલાઓએ લોન લઇ લોટની ચક્કી, અથાણા – પાપડનું ઉત્પાદન અને વેચાણ, રેડીમેડ કપડાનું વેચાણ જેવા ઉદ્યોગોની શરૂઆત કરી છે. બચત જૂથો દ્વારા, મહિલાઓ એકસાથે આવી કૃષિ મજૂરી સિવાય પૈસા કમાવવાના વૈકલ્પિક માર્ગો શોધી શક્યા. પરંતુ તેમ છતાં, આ બધા દ્વારા મહિલાઓની નાણાકીય સાક્ષરતા વધી નથી, કારણ કે તેમને જરૂરિયાત મુજબ બિઝનેસ મેનેજમેન્ટ શીખવવામાં આવ્યું નથી. તેમને બેંકોમાં ફિક્સ્ડ ડિપોઝિટ, રિકરિંગ ડિપોઝિટ વગેરે વિશે કોઈ ખ્યાલ નથી. ઘણીવાર પુરુષો મહિલાઓના નામે લોન લે છે અને તેનો ઉપયોગ
પોતાના વ્યવસાય માટે કરે છે. ઘણીવાર મહિલાઓ પોતાના વ્યવસાય માટે લોન લે છે અને તેમાંથી મળેલા પૈસાનો ઉપયોગ બીમારી અને તીર્થયાત્રા જેવાં કારણોસર કરે છે. બધા પૈસા દૈનિક ઘરના ખર્ચ માટે વપરાય છે; પરંતુ જ્યારે પુરુષો લોન લે છે, ત્યારે પૈસાનો ઉપયોગ વ્યસન અથવા લક્ઝરી જેવા અંગત કારણોસર થાય છે.

અન્ન, વસ્ત્ર, રહેઠાણની જેમ મોબાઈલ ફોન પણ આજે માણસની મૂળભૂત જરૂરિયાત બની ગઈ છે. તેના કારણે આપણા જીવનમાં ક્રાંતિ આવી છે; પરંતુ આ ક્રાંતિથી મહિલાઓને કેટલો ફાયદો થયો છે? એક તરફ એવું લાગી રહ્યું છે કે બદલાતી ટેક્નોલોજીને કારણે સમાજ પ્રગતિ કરી રહ્યો છે, પરંતુ એ પ્રગતિનો લાભ પુરુષોને જ મળે છે, સ્ત્રીઓના હિસ્સે નુકસાન જ આવે છે. ઘણી જગ્યાએ મહિલાઓના મોબાઈલ ફોનના વપરાશ પર પણ નિયંત્રણો લાદવામાં આવ્યાં છે.

ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર અને રાજસ્થાનના કેટલાક ભાગોમાં, ‘ખાપ પંચાયતો’ જેવાં જૂથોએ છોકરીઓ અને મહિલાઓ દ્વારા મોબાઇલ ફોનના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ લાદ્યો હોવાનું સાંભળવા મળે છે.
ગયા વર્ષે, રોહિણી પાંડેએ દેશના વિવિધ ભાગોની મુલાકાત લીધી હતી.

તેણે કરેલા અભ્યાસ દર્શાવે છે કે ઘણી જગ્યાએ, છોકરીઓ તરુણાવસ્થામાં
પહોંચે ત્યારે તેમના મોબાઇલ ફોનના ઉપયોગ પર વધુને વધુ નિયંત્રણો મૂકવામાં આવે છે. કારણ કે ઘરના લોકોને ડર હોય છે કે તેઓ મોબાઈલ ફોનનો ‘દુરુપયોગ’ કરશે!

મોબાઈલ ફોનના ઉપયોગનું બીજું એક પાસું છે, ફોન પર થતી જાતીય હિંસા! મહિલાને હેરાન કરવા માટે જાહેર સ્થળોએ તેનો ફોન નંબર લખવો, સમયાંતરે મહિલાઓને ફોન કરવો અને તેમની સાથે અશ્ર્લીલ વાતો કરવી અથવા તેમને ગંદા મેસેજ મોકલવા અને અન્ય અનેક ભયાનક કામો કરવામાં આવે છે. વાસ્તવમાં, તે મોબાઇલ ફોનનો દુરુપયોગ છે, પરંતુ કેટલાક પુરુષો તેમના ઘરની મહિલાઓ સાથે દુર્વ્યવહાર કરશે અને તેમને નુકસાન પહોંચાડશે તે ડરથી, ઘણા પરિવારોમાં મહિલાઓને પોતાના ફોન આપવામાં આવતા નથી. મોબાઈલ ફોનથી સંબંધિત ટેક્નોલોજી દિવસે ને દિવસે વધુ ને વધુ વિકસી રહી છે. પુરુષોને તેનાથી ઘણા ફાયદા થશે. પણ, સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચેનું અંતર વધતું રહેશે તે યાદ રાખવું જોઈએ.