સાધુ – સંસ્કૃતિ – સમાજનો ત્રિવેણી સંગમ

મગજ મંથન -વિઠ્ઠલ વઘાસિયા

દર બાર વર્ષે યોજાતો કુંભમેળો આ વર્ષે પ્રયાગના ત્રિવેણી સંગમ સ્થાને યોજાઈ રહ્યો છે. 55 દિવસના આ મહાકુંભનો પ્રારંભ 13 જાન્યુઆરીએ અને સમાપ્તિ 26 ફેબ્રુઆરીએ થશે. 40 કરોડ શ્રદ્ધાળુઓ જ્યાં આવે એવી ધારણા છે તેમાં મુખ્ય ભૂમિકા અખાડાની છે. કુલ તેર અખાડા છે. રાષ્ટ્ર અને ધર્મ ઉપર જ્યારે પણ સંકટ આવે ત્યારે તેની રક્ષા માટે અખાડાના સાધુ-સંતો અસ્ત્ર,શસ્ત્ર અને વિદ્યા વડે પ્રતિકાર કરે છે.

આદિ શંકરાચાર્યજીએ સાત અખાડા સ્થાપી ત્રણ વર્ગમાં વર્ગીકૃત કર્યા. તેનાં નામ નિર્વાણ અની, દિગંબર અની અને નિર્મળ અની છે. તેર અખાડા સાથે 45 લાખ સાધુ-સંતો જોડાયા હોવાની ધારણા છે. દર બાર વર્ષે યોજાતા આ કુંભમેળા સાથે અનેક પૌરાણિક કથા જોડાયેલી છે. સાથે સાથે વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ પણ સમાયેલો છે.

પૌરાણિક કથા અનુસાર જ્યારે સમુદ્રમંથનમાંથી નીકળેલા અમૃત કુંભ પર હક્ક જમાવવા માટે દેવતાઓ અને દાનવો વચ્ચે યુદ્ધ થયું હતું ત્યારે દાનવો અમૃત પીને અમર થઈ જવા માગતા હતા. દેવતાઓ એવું ઇચ્છતા નહોતા. આથી ગરુડજી આ અમૃત કુંભ લઈને ભાગ્યા. દાનવો તેની પાછળ પડ્યા. આ ઝપાઝપી દરમિયાન ચાર વખત કુંભ પડી ગયો જે ચાર સ્થાન પર કુંભ પડી ગયો તે ચાર સ્થાન હતાં: હરિદ્વાર, પ્રયાગ, ઉજ્જૈન અને નાસિક. અમૃત કુંભ જે સ્થાન પર પડ્યો ત્યાં અમૃતનાં અમુક ટીપાં પડ્યાં. આથી તે ભૂમિનું વિશેષ મહત્ત્વ ઊભું થયું. કહેવાય છે કે આ યુદ્ધ બાર દિવસ ચાલ્યું હતું. દેવ-દાનવોના એ બાર દિવસ પૃથ્વીવાસીનાં બાર વર્ષ ગણાય છે. તેથી જ ભારતમાં દર બાર વર્ષે કુંભમેળાનું આયોજન આ ચાર સ્થાન પર થાય છે. આ કુંભમેળો એ હિંદુ ધર્મમાં સૌથી મોટો આધ્યાત્મિક મહોત્સવ ગણાય છે. એની પાછળનાં વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ અને તથ્યો પણ જાણવા જેવાં છે.

કુંભનો સમય નક્કી કરવા માટે ગુરુ, સૂર્ય અને ચંદ્રની આકાશીય સ્થિતિ ધ્યાનમાં લેવાય છે. તેમાં સૌથી મહત્ત્વનો ઘટક ગ્રહ ગુરુ છે. ગુરુનો સૂર્ય આસપાસ ભ્રમણનો સમય લગભગ બાર વર્ષ છે. જે મહા કુંભની ઘટનામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. આ અર્થમાં ગુરુ વૃષભ રાશિમાં અને સૂર્ય મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરે ત્યારે પ્રયાગમાં ગંગા, યમુના અને સરસ્વતીના સંગમ સ્થાન ત્રિવેણીના કાંઠે કુંભમેળો ભરાય છે. આવી જ રીતે જ્યારે ગુરુ કુંભ રાશિમાં અને સૂર્ય મેષ રાશિમાં પ્રવેશ કરે ત્યારે કુંભમેળો હરિદ્વારમાં ગંગાકાંઠે ભરાય છે. જ્યારે ગુરુ અને સૂર્ય સિંહ રાશિમાં પ્રવેશ કરે ત્યારે નાસિકમાં ગોદાવરી નદીના કાંઠે કુંભમેળો ભરાય છે. જ્યારે ગુરુ સિંહ રાશિમાં અને સૂર્ય મેષ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે કુંભમેળો ઉજ્જૈનમાં ક્ષિપ્રા નદીના કાંઠે ભરાય છે.

આમ કુંભમેળો અન્ય મેળા જેવો ચીલાચાલુ મેળો નથી. તે ખગોળશાસ્ત્ર સાથે ચુસ્તપણે જોડાયેલો છે. તે ભારતની પવિત્ર નદીઓ સાથે પણ જોડાયેલો છે. ગુરુ બાર વર્ષમાં રાશિચક્ર પૂરું કરે છે. તેથી ઉપરોક્ત દરેક સ્થળે 12 વર્ષે કુંભમેળો ભરાય છે. સૂર્ય એક વર્ષમાં રાશિ ચક્ર પૂરું કરે છે અર્થાત્ એક રાશિમાં એક મહિનો રહે છે. ઉપરોક્ત ચાર સ્થાનમાંથી બે સ્થાનો હરિદ્વાર અને પ્રયાગમાં અર્ધ કુંભમેળો પણ ભરાય છે. મહાકુંભ મેળા પછી બરાબર છ વર્ષે અર્ધ કુંભમેળો
ભરાય છે.

આમ ખગોળીય અને ગ્રહચક્ર આધારિત કુંભમેળો યોજાતો હોઈ આ સમયગાળામાં ગ્રહોના સંયોજન સંદર્ભે એવું માનવામાં આવે છે કે તે આધ્યાત્મિક ચેતનાને તેજ આપે છે. વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ ગ્રહોની આ સ્થિતિ અને ચુંબકીય ક્ષેત્રના ફેરફારો શારીરિક અને માનસિક
આરોગ્ય પર અસર કરી શકે છે. લાખો લોકો એકત્ર થતાં હોવાથી એમની માનસિક શક્તિ એકત્ર થાય છે. વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ આટલા મોટા સમૂહની ઊર્જા માનસ શક્તિમાં વધારો કરે છે. વૈજ્ઞાનિક રીતે ઠંડાં પાણીમાં સ્નાન કરવાથી શારીરિક તણાવ ઓછો થાય છે. રોગ પ્રતિકારક શક્તિ વધે છે અને રક્તપ્રવાહ સારી રીતે કાર્ય કરે છે.

કુંભમેળાનો સૌથી મહત્ત્વનો કાર્યક્રમ છે, શાહી સ્નાન. વિશેષ મુહૂર્તમાં સાધુ સમાજ પૂરા ઠાઠમાઠથી સરઘસ રૂપે સ્નાન માટે નીકળે છે. દરેક સંપ્રદાયના અલગ અલગ સરઘસ નીકળે છે. તેનો ક્રમ નક્કી કરેલો હોય છે. સાધુ સમાજના શાહી સ્નાન પછી આમ જનતા શાહી સ્નાન કરવા નીકળે છે. એ પણ જાણી લો કે, હવે તો ઉત્તર પ્રદેશ સરકારે આ વર્ષના કુંભમેળાના ‘શાહી સ્નાન’ને નવું નામ ‘અમૃત સ્નાન’ આપ્યું છે. આમ, કુંભમેળો આધ્યાત્મિક સાથે વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ ધરાવતો એક અનોખો મેળો છે, જે માનવજીવન અને પર્યાવરણ બંનેને સમૃદ્ધ બનાવવા માટે ઉપયોગી છે.