મગજ મંથન: વ્યક્તિને સજાગ બનાવે છે-દિશા દેખાડે છે જીવનની જવાબદારી…

વિઠ્ઠલ વઘાસિયા

જવાબદારી એ માનવ જીવનનું અગત્યનું અંગ છે. દરેક વ્યક્તિ પોતાના જીવનમાં વિવિધ જવાબદારીઓ નિભાવે છે. પરિવાર પ્રત્યે, સમાજ પ્રત્યે, રાષ્ટ્ર પ્રત્યે અને પોતાના પ્રત્યે પણ એ જવાબદારી નિભાવે છે. દરેક વ્યક્તિની સફળતા અથવા તો મહાનતાનું મૂલ્યાંકન એના દ્વારા નિભાવવામાં આવતી જવાબદારી પરથી નક્કી થાય છે. એક વિદ્યાર્થી તરીકે શિક્ષણ,એક નાગરિક તરીકે દેશના કાયદા અને ફરજ પાલન, એક પિતા કે માતા તરીકે સંતાનના ભરણ પોષણ અને એક કર્મચારી તરીકે પોતાની ફરજ બજાવવાની જવાબદારી નક્કી કરવામાં આવે છે.

જવાબદારી સ્વીકારવી એ વિકાસ તરફનું પહેલું પગથિયું છે. જે વ્યક્તિ પોતાના કાર્ય કે વર્તન માટે જવાબદારી લે છે, તે જીવનમાં કોઈ પણ મુશ્કેલી કે પડકાર સામે અડીખમ ઊભો રહી શકે છે. જવાબદારી એ માત્ર ફરજ પુરતી જ ન હોવી જોઈએ, પરંતુ તે આપણા ઉપર મૂકવામાં આવેલા વિશ્વાસને પુરવાર કરવા માટે હોવી જોઈએ.

જવાબદારી વિવિધ પ્રકારની હોય છે. વ્યક્તિગત જવાબદારી એ છે કે વ્યક્તિ પોતાનું કાર્ય સમયસર અને સમજદારીથી પૂર્ણ કરે. સામાજિક જવાબદારીનો અર્થ એ થાય કે આપણે સમાજની ભલાઈ માટે કામ કરીએ જેમ કે,પર્યાવરણની સંભાળ રાખવી, ગરીબોને મદદ કરવી અને નિયમોનું પાલન કરવું. રાષ્ટ્રીય જવાબદારી એટલે કે આપણાં વર્તનમાં દેશપ્રેમ દાખવવો, રાષ્ટ્રીય સંપતિની જાળવણી કરવી, કાયદાનું પાલન કરવું અને મતદાન કરીને લોકશાહીમાં સહભાગી થવું.

આ પણ વાંચો: મગજ મંથન : પ્રવૃત્તિ વગરનું જીવન એક પડછાયા જેવું છે, નજરે પડે પણ એ જીવંત નથી…

જો દરેક વ્યક્તિ પોતાની જવાબદારીને સાચા અર્થમાં સમજે ને પ્રમાણિકતાથી બજાવે તો અનેક સામાજિક સમસ્યાઓ ઉકલી જાય. ઉદાહરણ તરીકે, જો દરેક નાગરિક ઈમાનદારીથી કર ચૂકવે તો દેશના વિકાસ માટે વધુ સાધનો ઉપલબ્ધ બની શકે.

જવાબદારી સ્વીકારવી એ ક્યારેય બોજ હોય એવું ન લાગવું જોઈએ. જવાબદારી દ્વારા વ્યક્તિમાં વિશ્વાસ અને આત્મસન્માન વિકસે છે…નવી પેઢીને જવાબદારીની ભાવના શીખવવી જરૂરી છે, જેથી એ ક્યારેય અધિકારની વાત કરે નહીં, બલકે જવાબદારીની સમજણ રાખે.

જવાબદાર વ્યક્તિએ માત્ર પોતાનું નહીં પરંતુ સમગ્ર સમાજ અને રાષ્ટ્રનું ભલું કરવા માટે સજાગ રહેવું જોઈએ. આવી જવાબદારી પૂર્ણ ભાવના સમગ્ર વિશ્વમાં શાંતિ અને સહ અસ્તિત્વ માટે અતિ આવશ્યક છે.

જ્યારે જવાબદારીની વાત કરવામાં આવતી હોય છે, ત્યારે લોકો પોતાની ફરજને જવાબદારીના સ્વરૂપમાં ગણી લે છે,પણ હકીકતમાં એવું હોતું નથી. ફરજ અને જવાબદારી વચ્ચે બહુ મોટો તફાવત છે. એ તફાવતને સમજવો પણ જરૂરી છે..ફરજનો અર્થ છે તમને જે કહેવામાં આવ્યું છે, તમને જે સૂચન કરવામાં આવ્યું છે, એનું પાલન કરવું. પત્રકાર,પોલીસ,વ્યાપારી કે કોઈ પણ ખાતામાં ફરજ નિભાવતા સૌ કોઈ વ્યક્તિએ ફરજ નિભાવવાની હોય છે.

આ પણ વાંચો: મગજ મંથન : અક્કલ + આવડત + અનુભવ = સફળ જિંદગીની ગુરુચાવી

જોકે, વાત જ્યારે જવાબદારીની આવે ત્યારે એમાં નૈતિકતાનું મૂલ્ય ઉમેરાઈ જતું હોય છે. જવાબદારી આપણી જાતે સમજવી જોઈએ. જવાબદારી આપણા મનમાં ઉદભવવી જોઈએ. પુત્રએ પિતાની પાછલી ઉંમરમાં એમની સેવા ચાકરી કરવી એ ફરજ હોય કે નહીં, પણ જવાબદારી તો છે જ. એ જવાબદારીમાંથી તે છૂટી શકે નહીં. સારું કામ કરવું જોઈએ એ કોઈની ફરજ હોઈ શકે, પણ સારું કામ યોગ્ય સમયે, યોગ્ય રીતે અને ઉચ્ચ પ્રકારે કરવામાં આવે એ દરેકની જવાબદારી છે.આ જવાબદારી જ આત્મસંતોષ આપવાનું કામ કરે છે. ફરજ નિભાવવાની છે, પણ જવાબદારી ગણીને એ ફરજને નિભાવવામાં આવે તો એ નિભાવવાની પ્રક્રિયા સંતોષ આપવાનું કામ કરી જાય છે.

આપણે બધું કામ ફરજના ભાગરૂપે જ કરીએ છીએ અને જ્યાં જવાબદારી હોય છે ત્યાં પણ આપણે કામને ફરજના સ્વરૂપમાં મૂકી દઈએ છીએ. સારું શાસન કરવું. સારું પરિણામ આપવું એ દરેકની ફરજ હોઈ શકે. પણ સારું શાસન કરવાની અને પરિણામ સર્વોત્તમ રીતે આપવાની નીતિ એ જવાબદારી છે, જેમ કે ફરજ મુજબ વર્તે તો કમ્પાઉન્ડરએ ફરજ અદા કરી કહેવાય. પણ ડોક્ટરની ગેરહાજરીમાં પણ ડોક્ટરની હાજરી જેવું જ કામ આપીને દર્દીની સેવા કરવામાં આવે તો કમ્પાઉન્ડરએ જવાબદારી નિભાવી કહેવાય.

આ પણ વાંચો: મગજ મંથન : દફતરના ભાર સિવાય બીજો ઘણો બધો ભાર વિદ્યાર્થી ઉપર છે

આપણી જાતને આ પ્રશ્ન પૂછવો જોઈએ કે દિવસ દરમિયાનમાં મેં કેટલી ફરજ નિભાવી અને કેટલી જવાબદારી નિભાવી? તો તમને ફરજ અને જવાબદારી વચ્ચેનો ભેદ સહેલાઈથી સમજાઈ જશે..