તસવીરની આરપાર : પથ્થરોનું ચર્ચ તરીકે પણ ઓળખાતું પ્રયાગરાજનું ક્લાત્મક ઓલ સેન્ટ્સ કેથેડ્રલ…

-ભાટી એન.

ભારતનું આસ્થાનું કેન્દ્ર બની ગયેલ પ્રયાગરાજ મહાકુંભમેળાનાં હિસાબે વિશ્વ વિખ્યાત બની ગયું, આ સિટીનું પ્રાચીન નામ અલ્હાબાદ હતું…!. ત્યાં ગંગા, જમુના, સરસ્વતીનાં ત્રિવેણી સંગમનાં લીધે હિન્દુ સનાતન ધર્મનું અતિ પુણ્યશાળી તીર્થધામ છે, આપને ખ્યાલ હોય તો અલ્હાબાદ નામ હતું ત્યારે ફિલ્મી દુનિયાની મહાન હસ્તી અમિતાભ બચ્ચનજી ત્યાંથી સાંસદ તરીકે ચૂંટાયેલા. વાંચક મિત્રો આ સિટી ખુબ પ્રાચીન છે ત્યાં મુસ્લિમ સ્થાપત્યો પણ છે…!!!. અને એક ભિન્ન કલા કૃતિ વાળુ આ સ્થાપત્ય પણ છે. હું પ્રયાગરાજ કુંભમેળામાં ગયેલ ત્યારે પ્રયાગરાજ રેલવે સ્ટેશન બહાર નીકળી થોડે દૂર વોકિંગ ડિસ્ટન્સે એક ચોક આવેલ ત્યાં એક ક્લાત્મક ઓલ સેન્ટ્સ કેથેડ્રલ, જેને પત્થર ગિરજા (પથ્થરોનું ચર્ચ) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે ભારતના પ્રયાગરાજમાં સ્થિત એક યુનાઇટેડ પ્રોટેસ્ટંટ કેથેડ્રલ છે તે ચર્ચ ઓફ નોર્થ ઈન્ડિયાનું છે.

13મી સદીના ગોથિક શૈલીના ચર્ચોના મૉડલ પર આધારિત છે, તે ભારતમાં બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન બાંધવામાં આવેલી ગોથિક રિવાઇવલ ઇમારતોમાંની એક છે. બ્રિટિશ આર્કિટેક્ટ સર વિલિયમ એમર્સન, જેમણે કોલકાતામાં વિક્ટોરિયા મેમોરિયલ પણ ડિઝાઇન કર્યું હતું, તેમણે 1871માં કેથેડ્રલ ડિઝાઇન કર્યું હતું. તેને 1887માં પવિત્ર કરવામાં આવ્યું હતું અને ચાર વર્ષ પછી પૂર્ણ થયું હતું.

ચર્ચ ઓલ સેન્ટ્સ ડે (1 નવેમ્બર) ના રોજ તેની વર્ષગાંઠ ઉજવે છે અને 1970 થી ચર્ચ ઓફ નોર્થ ઇન્ડિયાનો ભાગ છે. આ કેથેડ્રલ પ્રયાગરાજના બે મુખ્ય રસ્તાઓ, એમ.જી.માર્ગ અને એસ.એન.માર્ગના ક્રોસિંગ પર એક મોટી ખુલ્લી જગ્યાના કેન્દ્રમાં છે, કેથેડ્રલ માટે જમીન ઉત્તર પશ્ર્ચિમ પ્રાંતના લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર સર વિલિયમ મુઇરે આપી હતી; ત્યારબાદ તેમની પત્ની એલિઝાબેથ હન્ટલી વેમિસે 10 એપ્રિલ 1871 ના રોજ શિલાન્યાસ કર્યો. બ્રિટિશ આર્કિટેક્ટ સર વિલિયમ એમર્સનને ઇમારત ડિઝાઇન કરવા માટે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા, તેમણે પહેલાથી જ બૉમ્બેના ક્રોફર્ડ માર્કેટની ડિઝાઇન બનાવી હતી, અને ત્યારબાદ મુઇર સેન્ટ્રલ કોલેજ, (1872-78) સાથે તેનું પાલન કર્યું, જે હવે યુનિવર્સિટીનો ભાગ છે.

ધ બિલ્ડિંગ ન્યૂઝ, 25 નવેમ્બર 1887 અનુસાર, આ કેથેડ્રલ લગભગ 15 વર્ષ પહેલાં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, અને શરૂઆતમાં તેનો હેતુ ઉત્તર-પશ્ર્ચિમ પ્રાંતોના કેથેડ્રલ માટે અને તેની આસપાસ ખુલ્લો વરંડા અને ફરતી વ્યવસ્થા રાખવાનો હતો. જોકે, પછીથી એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું કે ઉત્તર-પશ્ર્ચિમ પ્રાંતોનું કેથેડ્રલ લાહોરમાં હોવું જોઈએ, જોકે હવે એવું માનવામાં આવે છે કે આ આખરે એક નવા ડાયોસીસનું કેથેડ્રલ ચર્ચ બનાવશે. રેલવે નેટવર્કના વિસ્તરણ પછી, પ્રયાગરાજ એટલી હદે વિકસ્યું છે કે તેને ટ્રાંસેપ્ટ અને ગાયકવૃંદના નેવમાં ઉમેરવાની જરૂર પડી છે જેમાં મૂળ રૂપે અપેક્ષિત ખૂબ મોટી મંડળીનો સમાવેશ થાય છે.

બાંધકામ સમયે ભારતના આ ભાગમાં ઉપલબ્ધ કામદારોના વર્ગ દ્વારા વિગતોની સામાન્ય સરળતા જરૂરી હતી. કામ ક્રીમ રંગના પથ્થરમાં બારીક લાલ રેતીના પથ્થરના ડ્રેસિંગ સાથે હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું, અને છત લાલ સ્થાનિક ટાઇલ્સથી ઢંકાયેલી છે, આ કેથેડ્રલનો મુખ્ય ભાગ લગભગ 40 ફૂટ પહોળો અને 130 ફૂટ લાંબો છે, ચર્ચની કુલ લંબાઈ લગભગ 240 ફૂટ છે અને આંતરિક પહોળાઈ લગભગ 56 ફૂટ છે. તે 300થી 400 લોકોને સમાવવા માટે રચાયેલ છે. તે ભારતના સ્થાપત્યનું એક અદ્ભુત ઉદાહરણ છે. કેથેડ્રલનું કાચ અને આરસપહાણનું કામ 125 વર્ષથી વધુ સમય પછી પણ સંપૂર્ણ રીતે સચવાયું છે. કેથેડ્રલમાં ઘણી તકતીઓ પણ છે જે ભારતમાં તેમના શાસન દરમિયાન વિવિધ કારણોસર વિવિધ બ્રિટિશ નાગરિકોના મૃત્યુને દર્શાવે છે. ચર્ચ લીલાછમ બગીચાથી ઘેરાયેલું છે.

આ વ્યાસપીઠ લેમ્બેથના શ્રી નિકોલ્સ દ્વારા બનાવવામાં આવેલી અલાબાસ્ટર કારીગરીનો ખૂબ જ સુંદર નમૂનો છે, જે શ્રી એમર્સનની ડિઝાઇનમાંથી બનાવવામાં આવી છે. ઇમારતમાં સાંકડી પાંખો બનાવવામાં આવી હતી, જેના કારણે કુલ
આંતરિક પહોળાઈ લગભગ 56 ફૂટ હતી. ઉત્તર અને દક્ષિણમાં અનુક્રમે બે ટ્રાન્સસેપ્ટ છે, એક એમ્બ્યુલેટરી સાથેનો ચાન્સેલ, નેવ અને ટ્રાન્સસેપ્ટના આંતરછેદ પર એક કેન્દ્રીય ટાવર અને પશ્ર્ચિમ મંડપ. ફાનસ ટાવર, વિક્ટોરિયા ટાવર, રાણી વિક્ટોરિયાનું સ્મારક છે.

પ્રયાગરાજનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ પણ જાણીએ. પ્રયાગરાજ જેને રોમન લિપિમાં અંગ્રેજી ભાષામાં ઇલાહાબાદ અથવા અલ્હાબાદ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, અને પ્રાચીન રીતે પ્રયાગ, એક અંતરિયાળ દ્વીપકલ્પ પર સ્થિત એક શહેર છે, જે ત્રણ બાજુઓ પર ગંગા અને યમુના, સરસ્વતી નદીઓથી ઘેરાયેલું છે, અને ફક્ત એક બાજુ મુખ્ય ભૂમિ દોઆબ પ્રદેશ સાથે જોડાયેલ છે, જેનો તે એક ભાગ છે. હિન્દુ શાસ્ત્રોમાં આ સ્થાનનું મહત્ત્વ છે કારણ કે તે પવિત્ર નદીઓના સંગમ પર સ્થિત છે, જેને ત્રિવેણી સંગમ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ઋગ્વેદ મુજબ સરસ્વતી નદી (હવે સુકાઈ ગઈ છે પરંતુ ગંગા નદીની
નીચે વહેતી માનવામાં આવે છે) પ્રાચીન સમયમાં ત્રણ નદીઓના સંગમનો ભાગ હતી. તે કુંભમેળાના ચાર સ્થળોમાંનું એક છે, જે એક મહત્ત્વપૂર્ણ સમૂહ હિન્દુ યાત્રાધામ છે, આપ પ્રયાગરાજ જાવ ત્યારે રેલવે સ્ટેશનની બિલકુલ નજીક ઐતિહાસિક પ્રયાગરાજનું ક્લાત્મક ઓલ સેન્ટ્સ કેથેડ્રલ જેને પથ્થરોનું ચર્ચ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે એે ઇમારત જોજો અફલાતૂન છે.

આ પણ વાંચો : તસવીરની આરપાર : પાંચ માળ ઊંડી અષ્ટકોણીય કલાત્મક ‘દાદા હરિની વાવ’