વિષ્ણુની ઉપાસના કરનાર કેવી વ્યક્તિ ‘વૈષ્ણવજન’ કહેવાય?

‘વૈષ્ણવજન તો તેને રે કહીએ…’ પદ એ ગુજરાત અને ગુજરાતીના આદીકવિ નરસિંહ મહેતાએ રચેલું ભજન છે.

• ઈસ્વીસનની ૧૫મી સદીમાં થઈ ગયેલા નરસિંહ મહેતા સૌરાષ્ટ્રના જૂનાગઢના રહેવાસી હતા અને નાગર બ્રાહ્મણ હતા.
• કૃષ્ણભક્તિમાં તરબોળ નરસિંહ મહેતાએ અનેકાનેક પદો, ભજનો, પ્રભાતિયા વગેરેની રચના કરેલ અને આજે પણ દરેક ગુજરાતી ઘર અને મંદિરોમાં તેમનાં ભજનો- કાવ્યો ગવાય છે.
• દરેક ભજનમંડળી કે સત્સંગમાં પણ નરસિંહ મહેતાની રચનાઓ આજે પણ લોકપ્રિય છે.
• આપણા રાષ્ટ્રપતિ મહાત્મા ગાંધીજીનું એ સૌથી પ્રિય ભજન છે, અને બાપુએ આશ્રમ ભજનાવલીમાં તેનો સમાવેશ કરેલો.
• ‘કુંવરબાઈનું મામેરું’, ‘મારી હૂંડી સ્વીકારો મહારાજ’ વગેરે જેવી અનેક નરસિંહ મહેતાની રચનાઓ આજે ૨૧મી સદીમાં ચંદ્ર પર પગલાં માંડી આવ્યાના જમાનામાં પણ એવી જ લોકપ્રિય છે જ્યારે બેલગાડીનો યુગ હતો!
• વૈષ્ણવજન એટલે કે વિષ્ણુની ઉપાસના કરનાર ‘વૈષ્ણવ’ કેવો હોય છે અથવા કેવો વ્યક્તિ વૈષ્ણવજન કહેવાય તેનો આબેહૂબ ચિતાર આ સમગ્ર પદમાં કવિએ આપ્યો છે.
• ક્રમબદ્ધ કાવ્યની પંક્તિઓ વાંચતા જઈએ તેમ તેમ કવિ તેનાં લક્ષણો કે ખાસિયતો જણાવતા જાય છે.
• સમગ્ર રીતે જોઈએ તો પારકાની પીડા જાણી શકનાર,
• બીજાનું ભલું કરે પણ તેનું અભિમાન ન કરનાર,
• બીજાની નિંદા ન કરે તેવો,
• નિર્મળ મનવાળો,
• અસત્ય ન બોલે અને
• પારકાની સ્ત્રીને માતાતુલ્ય માને,
• લોભ,
• કામ,
• કપટ,
• ક્રોધ જેવા દુર્ગુણો ના ધરાવતો વ્યક્તિ કવિના મતે વૈષ્ણવજન કહેવાય છે, અને
• આવી વ્યક્તિ એ પોતે જ તીર્થરૂપ હોય છે, અને
• જેના દર્શન કરવાથી આપણો પણ બેડો પાર થઈ જાય એમ કવિ માને છે.
  સંત સમાગમ
  જવલ્લેજ કોઈને વ્યક્તિગત મળતા, વિદેશમાં વસતા એક સંત મહાત્માએ આશીર્વાદ આપતા આ લખનારને લોકોમાં આદર- સન્માન મેળવવા ઉપદેશ આપ્યો કે, નાનામાં નાના માણસો સાથે ઘણાં જ પ્રેમ અને આદરપૂર્વક વર્તવું. નમીને ચાલવું, સૌ પર દયા કરવી, કોઈ કાંઈ બોલ્યું ચાલ્યું હોય તેનો ખાર ન રાખવો, પોતાની જાત પર કાબૂ રાખવો અને દિલ મોટું તથા હાથ છૂટો રાખવો.
  આ પ્રમાણે આપણે સૌએ પોતપોતાના ધર્મોના અસલ સિદ્ધાંતોનું આચરણ કરવું જોઈએ, કારણ કે સઘળા ધર્મોનું અસલ શિક્ષણ એક જ છે.
• એ. વલિયાણી ઉ