રહસ્યવાદી ધર્મ ડ્રુઝ

ધર્મ વિશેષ -રાજેશ યાજ્ઞિક

દુનિયામાં માન્યતા તરીકે સ્થાપિત થયેલા અથવા કોઈ એક વિચારક દ્વારા જેનો પ્રચાર થયો હોય તેવી પરંપરામાં લોકો જોડાતા જાય તેમ તેમ તે સંપ્રદાયમાંથી સ્વતંત્ર ધર્મ તરીકેની ઓળખ સ્થાપિત કરવા કોશિશ કરે છે. ભારતમાં પણ અત્યારે આવો એક વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. પરંતુ આપણે અત્યારે તેની ચર્ચા નથી કરવી. આપણે જેની વાત કરવી છે તે છે, રહસ્યવાદી ધર્મ ડ્રુઝ. ઘણા તેનો ઉચ્ચાર ડ્રુસ પણ કરે છે.

ડ્રુઝ એક નાનો મધ્ય પૂર્વીય ધાર્મિક સંપ્રદાય છે, જે સિદ્ધાંતોની એક સારગ્રાહી પ્રણાલી અને તેના સભ્યો વચ્ચે એકતા અને વફાદારીને (ક્યારેક રાજકીય રીતે મહત્વપૂર્ણ) મહત્વ આપે છે જેણે તેમને સદીઓ સુધી તેમની ઓળખ અને વિશ્વાસને રહસ્યમય રાખવા સક્ષમ બનાવ્યું છે.

ડ્રુઝ આસ્થાનો ઉદભવ ઇજિપ્તમાં ઇસ્માઇલી શિયાવાદના એક ભાગ તરીકે થયો હતો જ્યારે, છઠ્ઠા ફાતિમિદ ખલીફા, તરંગી અલ-હકીમ બી-અમ્ર અલ્લાહના શાસન દરમિયાન, કેટલાક ઇસ્માઇલી ધર્મ પચારકોએ અલ-હકીમને દૈવી અવતાર તરીકે સ્થાપિત કરવાની ચળવળ શરુ કરી હતી. આ દર્શાવે છે કે હંમેશા આવું બનતું રહ્યું છે. આજે પણ સંતોને ભગવાન બનાવીને ભગવાનને તેમના ચરણોમાં બેસાડી દેવા સુધી “ભક્તો” પહોંચી જાય છે. ખેર, જો કે આ વિચારને કદાચ અલ-હકિમ દ્વારા પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવ્યો હશે તેવું માનવા પૂરતા કારણો હતાં, પરંતુ ફાતિમિદ ધાર્મિક સંસ્થા દ્વારા તેને પાખંડ તરીકે વખોડવામાં આવ્યો હતો, જે માને છે કે અલ-હકિમ અને તેના પુરોગામીઓ દૈવી રીતે નિયુક્ત જરૂર થયા હતા પરંતુ તેઓ પોતે દૈવી નથી. ૧૦૧૭ માં પ્રથમ વખત આ સિદ્ધાંતનો જાહેરમાં પ્રચાર કરવામાં આવ્યો, જેના કારણે કૈરોમાં રમખાણો થયા હતા.

અલ-હકિમના દેવત્વના સિદ્ધાંતના અગ્રણી સમર્થક તરીકે ઉભરતી ચળવળની અંદર પણ સંઘર્ષ હતો, હમઝાહ ઇબ્ને અલી ઇબ્ને અહમદ અલ-ઝુઝાની, પોતાના જ ભૂતપૂર્વ શિષ્ય, મુહમ્મદ અલ-દારી સાથે સત્તા અને અનુયાયીઓ માટે સ્પર્ધા કરતા જણાયા હતા. જોકે, હમઝાહની અલ-હકિમ દ્વારા તરફેણ કરવામાં આવી હોવાનું જણાય છે, અને અલ-દરાઝીને ચળવળમાં ધર્મત્યાગી જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો અને બાદમાં અદૃશ્ય થઈ ગયો હતો (એવું માનવામાં આવે છે કે અલ-હકીમે તેને મારી નાખવાનો આદેશ આપ્યો હતો). અલ-દરાઝીના મૃત્યુ છતાં, બહારના લોકોએ તેમનું નામ અલ-દરાઝીયાહ અને અલ-દુરુઝ તરીકે ચળવળ સાથે જોડવાનું ચાલુ રાખ્યું.

૧૦૨૧ માં અલ-હકિમ રહસ્યમય રીતે અદ્રશ્ય થઈ ગયો, અને તેમના અનુગામી, અલ-ઝાહિર હેઠળ ચળવળ પર તવાઈ આવી હતી. હમઝાહ છુપાઈ ગયો, ડ્રુઝનું નેતૃત્વ અલ-મુક્તાના બહા અલ-દીન (જેને અલ-સામુકી પણ કહેવાય છે), જેની સાથે તે અમુક સમય સુધી સંપર્કમાં રહ્યો હોય તેવું લાગે છે. ડ્રુઝ વિશ્વાસ ધીમે ધીમે ઇજિપ્તમાં મૃત્યુ પામ્યો પરંતુ સીરિયા અને લેબેનોનના અલગ વિસ્તારોમાં બચી ગયો, જ્યાં મિશનરીઓએ નોંધપાત્ર સમુદાયો સ્થાપ્યા હતા. અલ-મુક્તાનાએ ૧૦૩૭માં જાહેર જીવનમાંથી નિવૃત્તિ લીધી પરંતુ ૧૦૪૩ સુધી ડ્રુઝ સિદ્ધાંતને વિસ્તૃત કરતા પત્રો લખવાનું ચાલુ રાખ્યું. તે સમયે, ધર્માંતરણનો અંત આવ્યો, અને ડ્રુઝે આસ્થામાં પરિવર્તનને માન્યતા આપવાનું બંધ કરી દીધું.

ડ્રુઝ હજુ પણ તેમના ધર્મમાંથી અથવા અન્ય ધર્મમાંથી તેમનામાં ધર્માંતરણને મંજૂરી આપતા નથી. ડ્રુઝ આસ્થાની બહારના લગ્ન દુર્લભ છે અને તેમ ન કરવા ધર્મના લોકોને “સમજાવવા”માં આવે છે. ડ્રુઝ ધાર્મિક પ્રથાઓ ગુપ્ત રાખવામાં આવે છે, સમગ્ર સમુદાયથી પણ. માત્ર દીક્ષાર્થીઓના એક ગણ્યાગાંઠયા વર્ગના લોકો, જેને ’ઉક્કલ’ (“જાણકાર”) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેઓ તેમની ધાર્મિક સેવાઓમાં સંપૂર્ણ રીતે ભાગ લે છે અને શાસ્ત્રો, અલ-હિકમાહ અલ-શરીફાહના ગુપ્ત ઉપદેશો સુધી પહોંચી શકે છે.

આ લોકો કટ્ટર એકેશ્વરવાદી(મુવાહિદુન) છે પરંતુ તેઓ ભગવાનના ૭૦ અવતારોમાં માને છે અને માને છે કે હવે ભગવાનનો કોઈ અવતાર નહીં થાય. તેઓ માને છે કે અલ-હકીમ ફરીથી આવશે અને સાચા ધર્મની સ્થાપના કરશે. એવું કહેવાય છે કે ડ્રુસ ઇસુ ખ્રિસ્તને ભગવાનનો અવતાર માને છે પરંતુ મોહમ્મદને નહીં. તેમના મતે, ખ્રિસ્તી ધર્મગ્રંથો અને કુરાન ચોક્કસપણે પ્રેરણાદાયક પુસ્તકો છે, પરંતુ તેઓ માને છે કે સાચા ધાર્મિક માર્ગદર્શનની પ્રાપ્તિ તેમના વિશિષ્ટ અને પવિત્ર ગ્રંથો દ્વારા જ શક્ય છે. તેઓ ક્યારેય ધાર્મિક વિવાદો ઉભા કરતા નથી પરંતુ જરૂરિયાત મુજબ તેમને બહુમતી – કટ્ટરપંથી મુસ્લિમો અથવા ખ્રિસ્તીઓના ધર્મના અનુસાર કરવાની સૂચના આપવામાં આવે છે. અન્ય ઇસ્માઇલી જૂથોની જેમ, ડ્રુસમાં શરૂઆતમાં વડા હતા, પરંતુ તેમનો દરજ્જો ધાર્મિક નેતાઓને બદલે સામંતવાદી સરદારો જેવો હતો.

’ધી એપિસ્ટલ્સ ઓફ વિઝડમ’ એ ડ્રુઝ સંપ્રદાયનું પાયાનું અને કેન્દ્રિય પુસ્તક છે. ડ્રુઝ આસ્થામાં ઈસ્માઈલવાદ, ખ્રિસ્તી ધર્મ, નોસ્ટિસિઝમ, નિયોપ્લેટોનિઝમ, ઝોરોસ્ટ્રિયનિઝમ, બૌદ્ધ ધર્મ, હિન્દુ ધર્મ, પાયથાગોરિયનિઝમના તત્વોનો સમાવેશ થાય છે. અને અન્ય ફિલસૂફી અને માન્યતાઓ, શાસ્ત્રના વિશિષ્ટ અર્થઘટન પર આધારિત એક અલગ અને ગુપ્ત ધર્મશાસ્ત્ર બનાવે છે, જે મન અને સત્યતાની ભૂમિકા પર ભાર મૂકે છે. ડ્રુઝ થિયોફેની (ઈશ્વર સાથે મુલાકાત) અને પુનર્જન્મમાં માને છે. ડ્રુઝ માને છે કે પુનર્જન્મના ચક્રના અંતે, જે અનુગામી પુનર્જન્મ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે, આત્મા કોસ્મિક માઇન્ડ (અલ-અક્લ અલ-કુલી) સાથે એકીકૃત થાય છે.

વિશ્વભરમાં ડ્રુઝ લોકોની સંખ્યા ૮ લાખ થી ૧૦ લાખ હોવાનો અંદાજ મંડાય છે, જેમાં મોટા ભાગના લોકો લેવન્ટમાં રહે છે. ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ડ્રુઝ સ્ટડીઝનો અંદાજ છે કે ૧૯૯૮માં ૪૦-૫૦% ડ્રુઝ સીરિયામાં, ૩૦-૪૦% લેબનોનમાં, ૬-૭% ઇઝરાયેલમાં અને ૧-૨% જોર્ડનમાં રહે છે. લગભગ ૨% ડ્રુઝ વસ્તી મધ્ય પૂર્વના અન્ય દેશોમાં પણ વિખરાયેલી છે. ડ્રુઝના મોટા સમુદાયો મધ્ય પૂર્વની બહાર ઓસ્ટ્રેલિયા, કેનેડા, યુરોપ, લેટિન અમેરિકા (મુખ્યત્વે વેનેઝુએલા,કોલંબિયા અને બ્રાઝિલ, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને પશ્ચિમ આફ્રિકામાં પણ વસે છે. તેઓ આરબ છે જેઓ અરબી ભાષા બોલે છે અને લેવન્ટ (પૂર્વીય ભૂમધ્ય) ના અન્ય લોકો જેવી જ સામાજિક પદ્ધતિને અનુસરે છે. ૨૦૨૧ માં મધ્ય પૂર્વની બહારના સૌથી મોટા ડ્રુઝ સમુદાયો વેનેઝુએલામાં (૬૦,૦૦૦) અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં (૫૦,૦૦૦) છે.

ડ્રુઝ સાત નૈતિક ઉપદેશો અથવા ફરજોનું પાલન કરે છે જેને સંપ્રદાયનો મુખ્ય ભાગ માનવામાં આવે છે. સાત ડ્રુઝ ઉપદેશો છે:
વાણીમાં સત્યતા અને જીભની સત્યતા.

વિશ્વાસમાં માનતા ભાઈઓનું રક્ષણ અને પરસ્પર સહાય.

ભૂતપૂર્વ પૂજાના તમામ પ્રકારો (ખાસ કરીને, અમાન્ય પંથો) અને ખોટી માન્યતાઓનો ત્યાગ.

શેતાનનું ખંડન (ઇબ્લિસ), અને અનિષ્ટની બધી શક્તિઓ (અરબી તોગયાનમાંથી અનુવાદિત, જેનો અર્થ થાય છે “તાનાશાહી”).
ભગવાનની એકતાની કબૂલાત.

ભગવાનના કાર્યોમાં સ્વીકૃતિ, પછી ભલે તે ગમે તે હોય.

ગુપ્ત અને જાહેર બંને રીતે ભગવાનની દૈવી ઇચ્છાને સંપૂર્ણ સમર્પણ અને ત્યાગ.

તકિયા
ડ્રુઝની ઓળખને જટિલ બનાવે છે, એ છે તકિયાનો રિવાજ: જ્યારે જરૂરી હોય ત્યારે પોતાની માન્યતાઓને છુપાવવી – જે તેઓએ ઇસ્માઇલવાદ અને સંપ્રદાયની વિશિષ્ટ પ્રકૃતિમાંથી અપનાવી છે, જેમાં ઘણા ઉપદેશો ગુપ્ત રાખવામાં આવે છે. આવું આ ધર્મને એવા લોકોથી દૂર રાખવા માટે કરવામાં આવે છે જેઓ હજી સુધી ઉપદેશો સ્વીકારવા માટે તૈયાર નથી અને તેથી તેને ગેરસમજ થઇ શકે છે, તેમજ સમુદાય જ્યારે જોખમમાં હોય ત્યારે તેનું રક્ષણ કરે છે. કેટલાક લોકો જુલમ ટાળવા માટે મુસ્લિમ અથવા ખ્રિસ્તી હોવાનો દાવો કરે છે; કેટલાક નથી કરતા. વિવિધ દેશોમાં ડ્રુઝ ધરમૂળથી અલગ જીવનશૈલી ધરાવી શકે છે.

ડ્રુઝ ધર્મમાં પયગંબરોની માન્યતા ત્રણ પ્રકારની પેટા-શ્રેણીઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવી છે, પ્રબોધક પોતે (નાટીક), તેમના શિષ્યો (આસ) અને તેમના સંદેશાના સાક્ષી (હુજ્જા).

નંબર ૫ ડ્રુઝ તત્વજ્ઞાનમાં એક અસ્પષ્ટ મહત્વ ધરાવે છે; એવું માનવામાં આવે છે કે મહાન પ્રબોધકો પાંચના જૂથમાં આવે છે. પ્રાચીન ગ્રીકોના સમયમાં, આ પાંચનું પ્રતિનિધિત્વ પાયથાગોરસ, પ્લેટો, એરિસ્ટોટલ, પરમેનાઈડ્સ અને એમ્પેડોકલ્સ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. પ્રથમ સદીમાં, પાંચનું પ્રતિનિધિત્વ ઈસુ ખ્રિસ્ત, જ્હોન ધ બાપ્ટિસ્ટ, સેન્ટ મેથ્યુ, સેન્ટ માર્ક અને સેન્ટ લ્યુક દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. સંપ્રદાયના પાયાના સમયમાં, પાંચ હમઝા ઇબ્ને અલી ઇબ્ન અહમદ,
મુહમ્મદ ઇબ્ને વહબ અલ-કુરાશી, અબુલ-ખૈર સલામા ઇબ્ન અબ્દ અલ-વહાબ અલ-સમુરી, ઇસ્માઇલ ઇબ્ને મુહમ્મદ અત-તમીમીકી અને અને અલ-મુક્તાના બહાઉદ્દીન હતા. ડ્રુઝ પરંપરા હમઝા ઇબ્ન અલી અહમદ અને સલમાન પર્શિયનને “માર્ગદર્શક” અને “પ્રબોધકો” તરીકે સન્માનિત કરે છે અને આદર આપે છે, જેને એકેશ્વરવાદી વિચારના પુનર્જન્મ તરીકે માનવામાં આવે છે.
ધાર્મિક પ્રતીકો
ડ્રુઝ મૂર્તિપૂજા સખતપણે ટાળે છે, પરંતુ ધાર્મિક પ્રતીક તરીકે પાંચ રંગો (“પાંચ મર્યાદા” ખમ્સ હુદુદ) નો ઉપયોગ કરે છે: લીલો, લાલ, પીળો, વાદળી અને સફેદ. પાંચ મર્યાદાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા દરેક રંગો હડ નામની આધ્યાત્મિક શક્તિ સાથે સંબંધિત છે, શાબ્દિક રીતે “એક મર્યાદા”, જેમ કે મનુષ્યોને પ્રાણીઓથી અલગ પાડતી ભિન્નતાઓ અથવા શક્તિઓ કે જે મનુષ્યને પ્રાણી સમાન બનાવે છે. દરેક હડ નીચેની રીતે રંગ-કોડેડ છે:
અક્લ “ધ યુનિવર્સલ માઇન્ડ/ઈન્ટેલિજન્સ/નુસ”, માટે લીલો
નફ્સ માટે લાલ “યુનિવર્સલ સોલ/એનિમા મુંડી”,
કલિમા માટે પીળો “શબ્દ/લોગો”,
સાબીક માટે વાદળી “અગ્રવર્તી/સંભવિતતા/કારણ/પૂર્વવર્તી”, પ્રથમ બુદ્ધિ.
અલ-લ્લાહિક માટે સફેદ “પશ્ચાદવર્તી/ભવિષ્ય/અસર/અસ્થિરતા”.
ડ્રુઝના પવિત્ર સ્થાનો સમુદાય માટે મહત્વપૂર્ણ પુરાતત્વીય સ્થળો છે અને ધાર્મિક રજાઓ સાથે સંકળાયેલા છે;સૌથી નોંધપાત્ર ઉદાહરણ નબી શુએબ છે, જેથ્રોને સમર્પિત છે, જે ડ્રુઝ ધર્મના કેન્દ્રિય વ્યક્તિ છે. સામાજિક જીવનમાં કેન્દ્રિય ભૂમિકા ધરાવતા ડ્રુઝ ગામની સૌથી મહત્વની વિશેષતાઓમાંની એક ખલવત છે – પ્રાર્થના, એકાંત અને ધાર્મિક એકતાનું ઘર. ખલવતને સ્થાનિક ભાષાઓમાં મજલીસ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
ડ્રુઝ સંપ્રદાયને ઘણીવાર ઇસ્માઇલીની શાખા તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે; જોકે વિવિધ વિદ્વાનો અનુસાર ડ્રુઝની આસ્થા “સુન્ની અને શિયા બંને ઇસ્લામથી નોંધપાત્ર રીતે અલગ પડે છે”. આસ્થા મૂળરૂપે ઈસ્માઈલી ઈસ્લામમાંથી વિકસિત થઈ હોવા છતાં, મોટાભાગના ડ્રુઝ મુસ્લિમ તરીકે ઓળખાતા નથી,અને તેઓ ઈસ્લામના પાંચ સ્તંભોને સ્વીકારતા નથી. ડ્રુઝ ઇસ્લામમાંથી ઉભરી આવ્યો હોવાથી ઇસ્લામ સાથે કેટલીક માન્યતાઓ માં સમાનતા છે, છતાં તે એક અલગ ધર્મ છે કે ઇસ્લામનો સંપ્રદાય છે તે બાબત કેટલીકવાર મુસ્લિમ વિદ્વાનોમાં વિવાદાસ્પદ છે. રૂઢિચુસ્ત ઇસ્લામિક વિચારધારા સાથે જોડાયેલા લોકો દ્વારા ડ્રુઝને મુસ્લિમ ગણવામાં આવતા નથી. ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ડ્રુઝ એ અબ્રાહમિક ધર્મો છે જે કેટલાક મુખ્ય ધર્મશાસ્ત્રીય તફાવતો સાથે ઐતિહાસિક પરંપરાગત જોડાણ ધરાવે છે. બે ધર્મો મધ્ય પૂર્વમાં એક સામાન્ય મૂળ સ્થાન ધરાવે છે અને પોતાને એકેશ્વરવાદી માને છે. ડ્રુઝ અને ખ્રિસ્તીઓ વચ્ચેનો સંબંધ મોટે ભાગે સંવાદિતા અને શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વ વાળો રહ્યો છે.
ડ્રુઝ અને યહૂદીઓ વચ્ચેનો સંબંધ વિવાદાસ્પદ રહ્યો છેડ્રુઝ સાહિત્યમાં એન્ટિસેમિટિક સામગ્રી શામેલ છે જેમ કે એપીસ્ટલ્સ ઓફ વિઝડમ; ઉદાહરણ તરીકે, ડ્રુઝિઝમના સ્થાપકોમાંના એક, બહા અલ-દિન અલ-મુક્તાનાને લખવામાં આવેલા પત્રમાં, યહૂદીઓ પર ઈસુને વધસ્તંભે ચડાવવાનો આરોપ હતો.
એક જ ધર્મના મૂળથી અલગ થયેલો સંપ્રદાય પોતાની અલગ ઓળખને જાળવી રાખવા સદીઓથી મથ્યો છે. અન્ય સ્થાપિત ધર્મોની જેમ, પ્રગટપણે તેના વિશે આપણે નિયમિત રીતે વધુ જાણકારીઓ ન ધરાવતા હોવાથી તે એક રહસ્યમય ધર્મ બની રહ્યો છે.