નિરાકાર

ચિંતન -હેમુ ભીખુ

નિરાકાર એ પ્રકારની ઘટના છે જેમાં આકારનું નિર્ધારણ પ્રચલિત ક્ષેત્રમાં નથી કરાયું. આ એ આકાર છે જેને હજુ સુધી નામ નથી આપી શકાયું. અહીં છે અને નથી એ બંનેની એકસાથે વાત થાય છે. નિરાકાર છે, પણ તેની ઓળખ નથી, નિરાકાર છે પણ તેનું રૂપ નથી, નિરાકાર છે, પણ તે મન-બુદ્ધિ-ઇંદ્રિયની પહોંચની બહાર છે. છતાં પણ તેની ઓળખ તો થઈ ચૂકી છે, તેની અરૂપતા સમજાઈ ચૂકી છે, તેની પ્રતીતિ અનુભવાઈ ચૂકી છે.

તે તર્કથી પર છે છતાં પણ વિચારોની પ્રક્રિયાથી તેને ઓળખી શકાય છે. તે બુદ્ધિગમ્ય સમજના વિસ્તારની બહાર છે છતાં પણ તે નિરાકારને સમજી શકાય છે. અસ્તિત્વના ક્ષેત્રથી પર છે છતાં પણ તેનું અસ્તિત્વ છે. તે સમય અને સ્થળના બંધનથી બાધિત નથી સાથે સાથે તે સર્વત્ર અને સદાય છે. શ્રદ્ધાનો વિષય હોવા છતાં તે વાસ્તવિકતા છે. તે અપ્રાપ્ય હોવા છતાં નિરાકારને પામી શકાય છે. કેટલાક લોકો નિરાકારને કલ્પના ગણે છે, પણ વાસ્તવમાં તે હકીકત છે.

અંધકાર નિમ્નતર માત્રામાં રહેલી પ્રકાશની સ્થિતિ છે – અંધકાર પ્રકાશની એક ચોક્કસ માત્રા છે. પ્રકાશના માપ માટે એકમ નિર્ધારિત થયો છે અંધકારના માપ માટે નહીં. જો અંધકારનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ હોત તો તેના માપનો પણ એક એકમ નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યો હોત. પ્રકાશનું અલ્પપણું એટલે અંધારું. ઠંડી પણ ઉષ્ણતામાનની એક માત્રા નિર્ધારિત કરે છે. સ્વાદ ન હોવો તે પણ એક પ્રકારનો સ્વાદ છે. અનિયમિતતા પણ એક પ્રકારની નિયમિતતા સ્થાપિત કરે છે. જીવનની શૂન્યતા એટલે મૃત્યુ. ચૈતન્યની લગભગ ગેરહાજરી એટલે જડતા. ધર્મનો અભાવ એટલે અધર્મ અને વિવેકનો અભાવ એટલે વિવેક-હીનતા. આકારનો અભાવ એટલે નિરાકાર. નેતિ નેતિ જેવી જ પ્રક્રિયાથી બધા જ આકારનો જ્યારે છેદ ઉડાડી દેવામાં આવે ત્યારે જે આકાર વધે તે નિરાકાર.

અભાવ પણ એક રીતે ચોક્કસ પ્રકારના ભાવનું સમર્થન છે. નિરાશા એ આશાના અભાવની પ્રતીતિ છે. સવિકલ્પમાં વિકલ્પની હાજરી છે તો નિર્વિકલ્પમાં વિકલ્પની ગેરહાજરી છે – બંને ધારણા વિકલ્પ આધારિત જ છે. કેટલીક બાબતોની અસંભવિતતા હોઈ શકે – અર્થાત્ અસંભવિતતા પણ સંભવ છે. આંખ સામે ન હોવું – પ્રત્યક્ષ ન હોવું તે પણ આંખની જ પ્રતીતિ છે. કોઈ પણ બાબતનું ન હોવું તે તેનાથી વિપરીત હોવાપણાનો અભાવ માત્ર છે. આ બધી મનની સૃષ્ટિ છે. નિરાકાર પણ નિર્ધારિત ન થઈ શકે તેવા આકારની સમજ છે.

નિરાકાર પાછળ આકારનું નિષેધ છે. નિરાકાર એટલે જે નિર્ધારિત ન થઈ શકે એવો આકાર. કોઈ પણ અન્ય આકાર પર આંગળી મૂકી તેને નિરાકાર સાથે સરખાવી ના શકાય. નિરાકારનો નિર્ધારિત આકાર ન હોવાથી તેમાં વિકૃતિ સંભવ નથી. નિરાકારની ધારણા પ્રમાણે તેમાં વધઘટ પણ સંભવ નથી. નિરાકારની સ્થિતિમાં કોઈ પણ પ્રકારનું મિશ્રણ કે અલગાવ પણ શક્ય ન બને. નિરાકાર અમાપ રહે, અખંડ રહે, નિર્વિકાર રહે, નિર્વિકલ્પ રહે – જેને કારણે તે નિત્ય બની રહે. અન્ય દરેક પ્રકારના આકાર પર સમય અને પરિસ્થિતિનો માર પડી શકે; નિરાકાર તેનાથી પર હોય અને તેથી જ ઈશ્વરને નિરાકાર કહેવાય છે.

હવાનો આકાર નથી, પણ જ્યારે તે કોઈ પાત્રની અંદર હોય ત્યારે તેટલી હવા તે આકાર ધારણ કરી લે છે, પણ તેનાથી કંઈ સમગ્ર હોવાનો આકાર સૂચિત ન થઈ શકે. ઈશ્વરના નિરાકાર અને સાકાર સ્વરૂપ વચ્ચેનો સંબંધ કંઈક આ પ્રકારનો છે. ગીતામાં જ જણાવ્યા પ્રમાણે, વ્યક્તિ જે કોઈ સ્વરૂપે ઈશ્વરની આરાધના કરે ઈશ્વર તે સ્વરૂપ માટેની શ્રદ્ધાને દૃઢ કરે. અર્થાત્ સાકારની આરાધનામાં આકાર ઘણા હોઈ શકે. જેવું પાત્ર, હવા તેઓ આકાર ધારણ કરે. જેવી શ્રદ્ધા, જેવી રુચિ ઈશ્વર તેવો સાકાર ધારણ કરે – પણ અંતે તો તે અચિંત્ય નિરાકાર હોય – સમગ્ર હવા સમાનતાથી સર્વત્ર હયાત હોય. નિરાકારનો આકાર શ્રદ્ધા મુજબ સ્થાપિત થાય. આવો આકાર પ્રાપ્ત થતાં નામ-રંગ-રૂપ પણ જોડાઈ જાય, પણ અંતે તો હેમનું હેમ હોયે – અંતે તો નિરાકારતા જ સ્થાપિત રહે.

ગણિતની ભાષામાં અનંત એ એક કલ્પના છે, હકીકત નથી. અનંતનો આંકડો ક્યારેય લખી ન શકાય. અનંતની માત્રા માત્ર વૈચારિક છે, તે અસ્તિત્વમાં ન આવે એવી ઘટના છે. ગણિતની જ પરિભાષા પ્રમાણે જેનું અસ્તિત્વ શક્ય ન હોય તેને “શૂન્ય” કહેવાય. તે સમજ પ્રમાણે અનંત શૂન્ય છે, પણ શૂન્ય અનંત નથી. આજ તર્કને શ્રદ્ધાપૂર્વક નિરાકાર-સાકારના સમીકરણ સાથે જોડવામાં આવે તો તેમ કહી શકાય કે નિરાકાર સાકાર છે, પરંતુ સાકાર તે અર્થમાં નિરાકાર નથી. પરિસ્થિતિ રસપ્રદ છે, જટિલ નથી.

ગીતામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે દેહધારી દ્વારા અવ્યક્ત, નિર્ગુણ, નિરાકાર સ્વરૂપની સાધના વધુ કષ્ટદાયક રહે છે – માનવી માટે અવ્યક્તની ગતિ મુશ્કેલ છે. અવ્યક્ત પર ચિત્તનું સંધાન મુશ્કેલ છે. અવ્યક્તની પ્રકૃતિ પણ અવ્યક્ત રહેતી હોવાથી ધ્યાન ટેકવવા માટે કોઈ આધાર નથી મળતો. અવ્યક્તની ઓળખ બંધાતી ન હોવાથી, એક વાર અવ્યક્તની પ્રતીતિ થાય તોપણ તે પ્રતીતિ અવ્યક્તની જ છે, તેવો વિશ્વાસ બેસતાં વાર લાગે છે. માનવી જ્યારે સામે દેખાય તેને જ સત્ય તરીકે સ્વીકારવા તૈયાર હોય ત્યારે અવ્યક્તની ગતિ મુશ્કેલ તો બને જ. નિરાકારની ઉપાસના, આથી જ, સૌથી કઠિન કહેવાય છે – કોઈ વિરલા જ તે માર્ગે જઈ શકે.

નિરાકારને શુદ્ધ-અશુદ્ધ, પવિત્ર-અપવિત્ર, સત્ય-અસત્ય જેવા દ્વંદ્વ થકી પણ ન સમજી શકાય. નિરાકારમાં – અવ્યક્તમાં તો એક રીતે જોતાં સત્યનો પણ છેદ ઊડી જાય છે, કારણ કે સત્ય સમજી શકાય તેવી ઘટના છે અને તેટલા જ માટે ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ દ્વારા કહેવાયું હશે કે હું સત્ય છું અને અસત્ય પણ છું. વિશાળ પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોતાં જણાશે કે નિરાકારને કોઈ પણ પ્રકારનું શીર્ષક આપી શકાતું નથી. જેમ તે આકારથી પર છે તેમ દરેક શબ્દ અને તેના અર્થથી પણ પર છે. એટલા જ માટે નિરાકારની સમજ સ્થાપવા માટે અસંખ્ય શબ્દો પ્રયોજાય છે – કોઈ એક શબ્દ કે શબ્દ-સમૂહથી
તેની ઓળખ બાંધવી અશક્ય છે – અસંભવ છે.

વ્યવહારુ વાત કરીએ તો, નિરાકારની ધારણા સમાજને ખંડિત થતી અટકાવી શકે. અહીં દરેક વ્યક્તિ પોતાના આકાર પ્રત્યે અપાર શ્રદ્ધા રાખી શકે, પણ વ્યક્તિ કે સમાજનો જે તે વર્ગને કોઈ આકાર માટે અતિશય જોડાણ અનુભવે ત્યારે અન્ય શ્રદ્ધાની અસ્વિકૃતિનો ભાવ પ્રબળ પણ બને અને ક્યાંક તે શ્રદ્ધાની બાદબાકી કરવા માટે પ્રયત્ન પણ જોવા મળે. સંસાર માટે આ અનિચ્છનીય ઘટના કહી શકાય. સાથે સાથે જો આવું તીવ્ર જોડાણ નિરાકારતા માટે હોય તો તે પણ એટલું જ જોખમી ગણાય. નિરાકારની ધારણા સામાજિક સુહૃદયતા લાવી શકે, જો તેને તે રીતે આલેખવામાં આવે તો. નિરાકારને યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં સમજનાર વ્યક્તિ ક્યારેય અન્યનો વિરોધ ન કરી શકે.

નિરાકાર છે તેથી તેનાં વિવિધ સાકાર સ્વરૂપ સંભવી શકે છે. નિરાકાર છે તેથી તે બાધિત નથી. નિરાકાર છે તેથી તે સ્વતંત્ર છે – કોઈ પણ પ્રકારની પરિસ્થિતિ સાથે તેની તાદાત્મયતા નથી. નિરાકાર હોવાને કારણે તે અપાર સંભાવનાઓથી ભરપૂર છે. તેને હજાર નામ આપી શકાય છે. દૃશ્ય જગતમાં તે સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે સર્વત્ર હાજર હોવા છતાં તે દૃશ્યમાન નથી. સૃષ્ટિના દરેક કણમાં તેની હાજરીની સાક્ષી હોવા છતાં તે બધાથી પર છે. કોઈ પણ પ્રકારની ભૌતિક, સૂક્ષ્મ કે કારણ સૃષ્ટિમાં તેનું નિર્ધારણ થઈ શકતું નથી. સાચા જ અર્થમાં નિરાકારતા તેનો આકાર છે.