- રાજેશ યાજ્ઞિક
સનાતન ધર્મમાં આપણે કોઈપણ ધાર્મિક કાર્ય કરીએ, પછી તે પૂજન હોય, યજ્ઞ-હવન હોય કે અન્ય, તેમાં દેવોને ભોજનનો ભોગ અપાય છે. દેવોને જમાડવા આપણે પાંચ આહુતિઓ આપીએ છીએ. ઓમ પ્રાણાય સ્વાહા, ઓમ અપાનાય સ્વાહા, ઓમ ઉદાનાય સ્વાહા, ઓમ વ્યાનાય સ્વાહા અને ઓમ સમાનાય સ્વાહા. ઘણા એવો પ્રશ્ન કરે છે પાંચ કોળિયા જ કેમ? આજના જમાનામાં મોટાભાગનાં સનાતની બાળકો ધાર્મિક શિક્ષણથી વંચિત છે. એટલે ધર્મનો પાયો કાચો છે એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નહીંજ કહેવાય. તેના કારણે જ સનાતન ધર્મની ખૂબીઓ અને તેની વૈજ્ઞાનિકતાથી અજાણ પણ છે. અરે, ઘણીવાર તો આપણાં બાળકો કરતાં વિદેશીઓ આપણા ધર્મ વિશે વધારે જાણતા હોય છે.
આપણું શરીર એક સ્વયંસંચાલિત મશીન છે. તેને કોઈ વાયર જોડાયા નથી, ન કોઈ બેટરી લગાડી છે. કોઈ સોફ્ટવેર ઇન્સ્ટોલ પણ નથી થયું. તેમ છતાં કેવું અદ્ભુત કાર્ય કરે છે! માનવ શરીર ભલે મશીન જેટલું મોટું ન હોય, પરંતુ તેની રચના અને કાર્યપદ્ધતિ અસાધારણ રીતે જટિલ અને સંવેદનશીલ છે. સ્વાભાવિક રીતે, તેને સતત ચાલુ રાખવા માટે ઉચ્ચ સ્તરની ઊર્જાનો ઉપયોગ થાય છે. તેનો પૂરતો જથ્થો આપણને કુદરતી રીતે ઉપલબ્ધ છે.
શરીરના દરેક ભાગમાં એવાં રસાયણો ભરેલા હોય છે જે ઊર્જા ઉત્પન્ન કરે છે. માઇટોકોન્ડ્રિયા. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તેને કોષનું પાવર હાઉસ. ખોરાક, લોહી, માંસ, હાડકાં વગેરેમાંથી પસાર થઈને, તે આખરે આ સંસ્થામાં પહોંચે છે અને ઊર્જાનું સ્વરૂપ લે છે. દરેક વ્યક્તિમાં જોવા મળતી માનવીય ઊર્જાને આધ્યાત્મિકતાની ભાષામાં પ્રાણ કહેવામાં આવે છે. આપણે એવા કેટલાય કિસ્સાઓ સાંભળ્યા છે કે જેમાં વ્યક્તિના શરીરમાંથી વીજળીનો એવો કરંટ દોડતો હોય કે તેમનામાં ચુંબકીય શક્તિ હોય. વૈજ્ઞાનિકો તેને અનેક રીતે સમજાવવાના પ્રયત્નો કરે છે. પણ અધ્યાત્મના દૃષ્ટિકોણથી આ શક્તિનો સ્વીકાર કરતા ખચકાય છે. ખેર, આ એક સ્વતંત્ર વિષય છે.
આ પ્રાણનો ઉપયોગ યોગીઓ વિવિધ યોગિક ક્રિયાઓ દ્વારા જાગૃત અને નિયંત્રિત કરવા માટે કરતા હતા જેથી તેમના આલોક અને પરલોક બંનેને સક્ષમ બનાવી શકાય. પ્રશ્નોપનિષદમાં કહ્યું છે, આ બ્રહ્મપુરી અર્થાત શરીરમાં રહેલો પ્રાણ અનેક પ્રકારના અગ્નિના રૂપમાં બળે છે. માનવ શરીરમાં, પ્રાણને દસ ભાગોમાં વહેંચાયેલું માનવામાં આવે છે. આમાં પાંચ પ્રાણ અને પાંચ ઉપ-પ્રાણ છે. પાંચ મુખ્ય પ્રાણ છે (1) અપાન (2 સમાન (3) પ્રાણ (4) ઉદાન (5) વ્યાન. ઉપ-પ્રાણોના નામ છે (1) દેવદત્ત (2) વૃકલ (3) કુર્મ (4) નાગ (5) ધનંજય.
અપાન: જેની પાસે અશુદ્ધિઓ ફેંકવાની શક્તિ છે તે અપાન છે. પેશાબ, મળ, પરસેવો, કફ, માસિક રક્ત, વીર્ય, ગર્ભ, પ્રસૂતિ વગેરે બહાર કાઢવાની ક્રિયાઓ આ અપાન પ્રાણની શક્તિ દ્વારા પૂર્ણ થાય છે.
સમાન: જે રસને તેમના યોગ્ય સ્થાન પર લઈ જાય છે અને તેનું વિતરણ કરે છે તે સમાન છે. તેનું કામ પાચન રસ ઉત્પન્ન કરવાનું અને તેનું યોગ્ય સ્તર જાળવવાનું છે. પતંજલિ યોગસૂત્રના પદ 3 સૂત્ર 40 માં કહેવામાં આવ્યું છે – ‘સમાન જયાત પ્રજ્વલમ’ એટલે કે શરીરની ઊર્જા અને પ્રવૃત્તિ સમાન દ્વારા પ્રજ્વલિત રહે છે.
પ્રાણ: જે શ્વાસ, ખોરાક વગેરે ખેંચે છે અને શરીરમાં બળનું સંક્રમણ કરે છે તે પ્રાણ છે. આ સામાન્ય રીતે ઉચ્ચારણમાં સૌથી પ્રખ્યાત શબ્દ છે.
ઉદાન: મતલબ, જે શરીરને ઊંચું રાખે છે, તેને મજબૂત રાખે છે, અને તેને પડવા દેતું નથી – તે ઉદાન છે. ઉપરની ગતિની ઘણી પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ ક્રિયાઓ આ દ્વારા પૂર્ણ થાય છે.
વ્યાન: જે આખા શરીરમાં વ્યાપ્ત છે તે વ્યાન છે. તે રક્ત પરિભ્રમણ, શ્વાસ, ચેતા વગેરે માધ્યમો દ્વારા સમગ્ર શરીરને નિયંત્રિત કરે છે. આંતરિક અંતરાત્મા દ્વારા સ્વ-સંચાલિત શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ આ દ્વારા પૂર્ણ થાય છે.
આપણ વાંચો: આચમન: ધર્મ વ્યક્તિથી પર હોઈ શકે?
આ પ્રાણમાંથી એક પણમાં જ્યારે અધિકતા કે અલ્પતા આવે ત્યારે તેની સીધી અસર આપણા આરોગ્ય ઉપર અને આપણા મન પર થાય છે. તેની અસર આધ્યાત્મિક સાધના ઉપર પણ થાય છે. તેથી, જ્યારે આપણે દેવોને ભોજનની આહુતિ આપીએ છીએ, ત્યારે આપણે પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે ઈશ્વર અમારા શરીરમાં રહેલા પાંચેય પ્રાણમાં એકરૂપતા રહે, જેથી અમારું આરોગ્ય સારું રહે. કારણકે અમારું શરીર અધ્યાત્મના માર્ગમાં ઉન્નતિના પંથે જવાનું સાધન છે. આ પાંચ પ્રાણ શક્તિની પાંચ ધારા છે. આપણે લીધેલું ભોજન આ પાંચેય પ્રાણને એક સમાન રૂપે પોષણ આપે તે ભાવના આપણી આહુતિમાં રહેલી છે. છે ને રસપ્રદ વાત?! આપણા ધર્મમાં કોઈપણ ક્રિયા કે વિધિ અકારણ કે અર્થહીન નથી. જરૂર છે આપણે તેને જાણવાની, સમજવાની અને અપનાવવાની.
