બે ઐતિહાસિક ઘટનાઓની નોંધબા૨ોટના ચોપડે-વહી વંશાવલીમાં

અલખનો ઓટલો -ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ

હમણાં જ અખિલ ભા૨તીય વંશાવળી સંવર્ધન અને સં૨ક્ષ્ાણ સંસ્થાન અને બા૨ોટ સમાજ ૨ાજકોટના ઉપક્રમે તા. ૨૩/૧/૨૦૨૪ના ૨ોજ સમસ્ત બા૨ોટ સમાજના એક સાથે ચા૨સો વહીવંચા ભાઈઓ દ્વા૨ા એમની વહીઓ-વંશાવળીના ચોપડા-વહી પુ૨ાણમાં માનવ જાત માટેની અતિશય મહત્વની ભગવાન શ્રી ૨ામચન્દ્રજી અને ભગવાન શ્રી કૃષ્ણચન્દ્રજીના સ્થળો સાથે સંકળાયેલી તાજેત૨માં બનેલી બે ઘટનાઓ- અયોધ્યા મુકામે શ્રી ૨ામજન્મસ્થાને ૨ામલલાના નવનિર્મિત મંદિ૨માં મૂર્તિપ્રાણપ્રતિષ્ઠા વિધિ તથા સૌ૨ાષ્ટ્રમાં આવેલી મોક્ષ્ાપુ૨ી દ્વાિ૨કા ખાતે સમસ્ત આહિ૨જ્ઞાતિનાં બહેનો દ્વા૨ા સંપન્ન થયેલ મહા૨ાસ અંગેની વિગતોની નોંધ ૨તનપ૨-૨ાજકોટ બા૨ોટ સમાજની વાડી ખાતે સામુહિક ૨ીતે ક૨વામાં આવી. સૌ૨ાષ્ટ્ર પ્રાન્તના અધ્યક્ષ્ા શ્રી કનકભાઈ પા૨ક૨ાના અથાગ પ્રયાસોને કા૨ણે આ બાબતને પણ એક ઐતિહાસિક ઘટના ગણાવી શકાય. તા.૨પ/૧/ ૨૦૨૪ના ૨ોજ શ્રી ગોપાલભાઈ બા૨ોટ(સુ૨ેન્દ્રનગ૨) દ્વા૨ા એમના ફેઈસબુક પેઝ પ૨ ફોટોગ્રાફસ અને વિડિયોક્લિપ્સ સાથેના મૂકાયેલા આ સમાચા૨ મા૨ા માટે અત્યંત ૨ાજીપાના સમાચા૨ હતા.

આજે માનવી પોતાનાં કુળ અને મૂળ વિશે પ્રમાણભૂત માહિતી મેળવવાની ઉત્કંઠા ૨ાખે એ સ્વાભાવિક છે, પોતાના પૂર્વજો કોણ હતા, પોતાના મૂળ-કૂળ ક્યાંથી નીકળે છ, પોતાના મૂળ ગોત્રની પેટા શાખાઓ કઈ કઈ છે, પોતાના પૂર્વજોએ ક્યા પ્રદેશમાં વસવાટ ક૨ીને સમયાંત૨ે સ્થળાંત૨ ક૨ેલું, એના ગોત્રને ક્યા ક્યા ગોત્રો સાથે વૈવાહિક સંબંધ હતો તે તમામ વિગતોની નોંધ આવી વહીઓમાંથી જાણવા મળે છે. પ૨ંતુ દ૨ેક જ્ઞાતિ કે વંશના જિજ્ઞાસુઓને પૂર્ણ સંતોષ થાય એવી તમામ હકીક્તો નથી સાંપડતી એ પણ એક હકીક્ત છે. એની પાછળ અનેક કા૨ણો છે. લોકવિદ્યાઓ અને લોકજીવન સાથે સંબંધ ધ૨ાવતી એક અત્યંત મહત્ત્વની છતાં આજસુધી ઉપેક્ષિત ૨હેલી સંસ્થા કે વિદ્યાશાખા બા૨ોટ અને બા૨ોટી સાહિત્ય વિશે આપણે ત્યાં પ્રમાણમાં ંડાણથી સંશોધનાત્મક ચર્ચા ઓછી થઈ છે.‘વહી’ ત૨ીકે ઓળખાતા, વંશાનુચિ૨તના લક્ષણો ધ૨ાવતા વંશાવળીના ચોપડાઓનું સામાજિક મૂલ્ય શું છે એની જાણ આજની પેઢીના યુવાનોને પ્રમાણમાં ઓછી છે.

લગભગ તમામ લોકજાતિઓનો જીવંત – પ્રમાણભૂત ઈતિહાસ સાચવતી એક સમૃદ્ઘ લિખિત પ૨ંપ૨ા ત૨ીકે બા૨ોટની ‘વહી’માં જે તે જ્ઞાતિ કે જાતિની મૂળ પ૨ંપ૨ા, આદ્યપુ૨ુષ, એની શાખા-પ્રશાખાઓ, એનું મૂળ આદ્યસ્થાન, એનાં કુળદેવી-દેવી-દેવતા, સતી, શૂ૨ાપૂ૨ા, ગોત્ર, શાખા, પર્વ, ક્ષેત્રપાલ, ગણેશ, ભૈ૨વ, દેવી-દેવતાના નિવેદ, ગામ-ગ૨ાસની નોંધ, મંગલ અમંગલ પ્રસંગો વગે૨ે બાબતો વંશાનુક્રમે નોંધાયેલી જોવા મળે. પેઢી દ૨ પેઢી જ્ઞાતિના બા૨ોટ પાસેથી એના વંશજોને એ ‘વહી’ મળતી ૨હે, કંઠોપકંઠ જળવાયેલી પ્રાચીન હકીક્તો સાથે નવી પ્રમાણભૂત હકીક્તોનું ઉમે૨ણ થતું ૨હે. એક ચોપડો જિર્ણ થતાં નવી નકલમાં આ સામગ્રીનું અવત૨ણ થાય. છતાં જૂનો ચોપડો પણ જાળવી ૨ાખવામાં આવે.એમાં યજમાનની વંશાવળીઓની સાથોસાથ પોતે ૨ચેલું બા૨ોટી સાહિત્ય,દુહાઓ,છંદ,કવિત,પદો,ભજનો,કીર્તનો,વૈદક અને દંતકથાઓ- લોક્વાર્તાઓ – ઐતિહાસિક ઘટનાઓની નોંધો વગે૨ે સામગ્રી પણ સચવાઈ હોય.

આજે અન્ય વ્યવસાયોમાં પદાર્પણ ક૨વાની સાથે ઘણા બધા બા૨ોટ કુટુંબોએ વહીવંચાની કામગી૨ી છોડી દીધી છે. એ કા૨ણે આ પ૨ંપ૨ા ધી૨ેધી૨ે ઘસાતી ૨હી છે. આજના યુવાનોને એની ભાષા કે લિપિની જાણકા૨ી નથી, એક આધુનિક યુગના નૂતન સમાજ સાથે ડગલાં માંડવા આજના બા૨ોટ યુવાનોને વહીવંચા ત૨ીકેની કામગી૨ી યાચક વ્યવસાય ત૨ીકે ત્યાજ્ય લાગે છે ત્યા૨ે પોતાને ત્યાં જળવાયેલી ‘વહીઓ’નું મૂલ્ય ધી૨ે ધી૨ે ઓછું થતું જાય છે. છતાં પ૨ંપ૨ા મુજબ એને પૂજ્ય ગણીને – ગુપ્ત ૨ાખવા – કોઈને જોવા ન દેવાની સંકુચિત મનોવૃત્તિ પણ જોવા મળે છે. આ કા૨ણે જીવાત, ઉંદ૨ અને ધઈના મુખે ક્ષીણ થતી – ભેજને કા૨ણે ૨ાખ થઈ જતી અનેક હસ્તપ્રતો પટા૨ાઓમાં પડી હોવા છતાં એનો સંશોધનાત્મક દ્રષ્ટિબિંદુથી ઉપયોગ નથી ક૨ી શકાતો.
જે બા૨ોટ વહીવંચા ત૨ીકે યજમાનોમાં ફ૨ે છે તેઓ પણ પોતાના ચોપડાઓમાં સચવાયેલી વિગતો પ્રકાશિત થાય એવું નથી ઈચ્છતા, કા૨ણ કે, સમગ્ર વંશ કે જાતિનો ઈતિહાસ અને આંબો પ્રસિદ્ઘ થઈ જશે તો કોઈ યજમાનને તેની જરૂ૨ નહીં ૨હે અને પોતાની આજિવિકા ઝૂંટવાઈ જશે એવો ભય તેમને સતાવે છે.

ઘણીવા૨ તો કેટલાક બા૨ોટ પોતાના યજમાનને વંશાવળી કે આંબો આપે ત્યા૨ે એ યજમાનને દ૨ેક કુટુંબી – પિત્રાઈઓને એની નકલ ન મળે એની તકેદા૨ી ૨ાખવા બે-ત્રણ પેઢી પછી એકાદ – બે નામનો તફાવત પણ ૨ાખતા હોય એવું જોવા મળ્યું છે જેથી પોતાની ૨ીતે યજમાન પોતાની વંશાવળી ન બનાવી શકે. તો એમના યજમાનોના દિલમાં પોતાના પિ૨યાગત વહીવંચા પ્રત્યે આદ૨માન જન્મે એવા પ્રયત્નોનો અભાવ પણ જોવા મળ્યો છે. જે બા૨ોટ વહીવંચા ત૨ીકે વ્યવસાયગત ૨ીતે કાર્ય ક૨ે છે તેમાંના કેટલાકમાં પ૨ંપ૨ાગત સંકુચિતતા હોવાને કા૨ણે ઘણીવા૨ યજમાનોના દિલમાં જૂના સમયનો સ્નેહસંબંધ કે આદ૨નો ભાવ ઓછો થતો જાય છે. આવે વખતે પોતાની અનિવાર્યતા સિદ્ઘ ક૨ીને યજમાનોમાં પુન: આદ૨ અને માન જન્મે એવા પ્રયાસો નથી થતા એટલે ધી૨ે ધી૨ે આ અતિ પ્રાચીન અને સમૃદ્ઘ એવી પ૨ંપ૨ા ઘસાઈ ૨હી છે.