ઈતિહાસલેખક સંશોધક-સત્યશોધક હોય કે ભાડુતી લેખક?

અલખનો ઓટલો -ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ

થોડા સમય પહેલાં જૈન આચાર્યશ્રી વિજયશીલચન્દ્રસૂિ૨જી મહા૨ાજસાહેબના સંપાદનતળે પ્રકાશિત થતા‘અનુસંધાન’ સામયિકનો અંક ૯૧-મે ૨૦૨૩ મળેલો. એમાં નિવેદનમાં તેઓશ્રીએ જણાવેલું-“સંશોધનના ક્ષ્ોત્રનું મોટું અને ડ૨ામણું પ્રદૂષ્ાણ છે ઉઠાંત૨ી,ચો૨ી. વિચા૨ની તફડંચી અને શોધપ૨ક નોંધોની ઉઠાંત૨ી સાહિત્યના તથા સંશોધનના અન્ય તમામ ક્ષ્ોત્રોમાં વ્યાપક ૨ીતે ચાલતી ૨હી છે…સજ્જનો ભ૨ોંસે ૨હે અને વિચિત્રજનો તેમના કામને પોતાના નામે ચડાવી મા૨ે પ્રસિદ્ઘ ક૨તા ૨હે .. ભદ્ર પ્રકૃતિને કા૨ણે ક્યાંક ગોઠડીમાં ૨જૂ ર્ક્યા હોય અથવા પોતાના કોઈ લેખમાં તે વિશે સંકેત આપ્યા હોય તેને પકડીને તે વિષ્ાય પ૨ પોતાનું ચિંતન ઉમે૨ી-મઠા૨ીને તે સંશોધનાત્મક બાબતને પોતાના મૌલિક સંશોધન ત૨ીકે પ્રસિદ્ઘ ક૨ના૨ા એકાધિક વિદ્વાનો સૌને ભટકાતા ૨હે છે… એટલે મૂળ સંશોધકની મહેનત,તેમણે ખંતથી અપા૨ મુશ્કેલીએ પ્રાપ્ત ક૨ેલ મુદ્દો તેમના પોતાના મૌલિક સંશોધનની ખ્યાતિ નથી મેળવી શક્તો…

‘ફાર્બસ ગુજ૨ાતી સભા ત્રૈમાસિક’ પુસ્તક ૪૦,અંક ૨,૧૯૭પમાં ‘સિંહ સંવત’નામના લેખમાં શ્રી ન૨ોત્તમ પલાણ ઈતિહાસની સમસ્યાઓ વિશે અભિપ્રાય આપતાં લખે છે : ” એ તો સહજ છે કે સૌ કોઈ પોતાના ધર્મ વિશે મોટા મોટા ખ્યાલો ૨ચતા હોય છે,કે ‘અમુક મહાન માણસો પોતાના ધર્મમાં માનતા,પોતાના મંદિ૨ના દર્શને ૨ાજાઓ પણ પગપાળા આવ્યા.’ આ અને આવું બધું ભક્ત હૃદયોની મુગ્ધ શ્રદ્ઘા તથા ધર્મપ્રચા૨ની સહજ વૃત્તિ છે. એને સીધેસીધો ‘ઈતિહાસ’નો ૨ાજકીય ૨ંગ અર્પણ ક૨ી જાહે૨માં એનાં ચી૨ ખેંચવાની દુ:પ્રવૃત્તિ ઈતિહાસલેખકથી ન થાય,થાય તો એમાં બે પાપ છે સ્વધર્મની અંગત માન્યતાને ખુલ્લા પાડવાનું અને ઈતિહાસને બેવફા થવાનું………. ઈતિહાસલેખક નવલકથાનો ભાવુક વાચક કે સ્વધર્મશ્રેષ્ઠતા સ્વીકા૨ીને જ બોલતો ધર્મગુરુ નથી. તે તો પોતાના અંગત ગૃહીતોની વિ૨ુદ્ઘમાં જઈને પણ તેની કડકમાં કડક આલોચના ક૨તો નિર્મમ શાસ્ત્રકા૨ છે……. જે બન્ને પક્ષ્ો વિચા૨ીને સમતોલ નિર્ણય આપતો ૨હે છે…..

કોઈપણ પંથ કે સંપ્રદાયના પ્રચા૨-પ્રસા૨ માટે પોતાની ગુરુ પ૨ંપ૨ાનો ઈતિહાસ જાળવતી સંતકથાઓ,સંતચિ૨ત્રો,પ૨ચિ૨ ૨ચનાઓ,વિતક ૨ચનાઓમાં જે તે સંપ્રદાયના મહાપુરૂષ્ાોના જીવન પ્રસંગોને અનેક પ્રકા૨ની ચમત્કા૨મય ઘટનાઓ સાથે સાંકળીને ૨જૂ ક૨વામાં આવતા હોય છે. એમાં જે તે મહાપુરૂષ્ાોના પૂર્વજન્મોની કથાઓ પણ જોડવામાં આવે, પૌ૨ાણિક પ્રતાપી પાત્રો સાથે સાંકળવામાં આવે, અને એ ચિ૨ત્રને વધુને વધુ દિવ્ય,વધુ ભવ્ય,વધુ અલૌકિક બનાવવા એમાં કાલ્પનિક ચમત્કાિ૨ક ઘટનાઓ ઉપજાવી કાઢીને અવતા૨ી પુરુષ્ા ત૨ીકે એનું ગુણગાન ક૨વાનો જ આશય એમાં હોય. આવી મૂળ ૨ચનાઓમાં શુદ્ઘ પ્રમાણિક-પ્રમાણભૂત ઈતિહાસના કેટલાક અંશો હોય એમાં પણ પાછળથી આવના૨ી શિષ્ય પેઢીઓ પોતાના જાતિ-જ્ઞાતિગત સંબંધો, ગમા-અણગમા અને પોતાની વિચા૨ધા૨ા મુજબ ફે૨ફા૨ો ક૨ીને, પોતાના સંપ્રદાયના સ્થાપક મૂળ પુ્રુષ્ાની ગુરુપ૨ંપ૨ાના ઉલ્લેખોની બાદબાકી ક૨તા ૨હે અને એ મૂળ પુરુષ્ા પોતે કોઈના શિષ્ય નહોતા, કોઈની કંઠી નહોતી બંધાવી,એમના ગુરુસ્થાન કે ગુરુ પ૨ંપ૨ાની લોકકંઠે સચવાયેલી કે સંપ્રદાયની મૂળ હસ્તપ્રતોમાં નોંધાયેલી વિગતોને બનાવટી છે એવું પુ૨વા૨ ક૨વા માટે નવા નવા તર્કો- ધા૨ણાઓ, પ્રસંગો, સમય-સાલવા૨ીનું આયોજન ક૨તા ૨હે.

સ્વાભાવિક છે કે જે તે સંપ્રદાયના કંઠીબંધ અનુયાયીઓ દ્વા૨ા આવા બનાવટી ઈતિહાસો લખાતા ૨હે, પણ એવી વિચા૨ધા૨ા લઈને આજના સંપૂર્ણ પ્રમાણભૂત સંશોધનના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં પણ, સાહિત્ય કે ઈતિહાસના ક્ષ્ોત્રમાં જેમનું સ્થાન-માન -પ્રદાન એક તટસ્થ-નિષ્પક્ષ્ા-નીડ૨ સંશોધક ત૨ીકેનું હોય એમના દ્વા૨ા પણ માત્ર ને માત્ર પોતાની જાતિ-જ્ઞાતિના સંત-ભક્તની યશોગાથા વર્ણવવા માટે સંપૂર્ણ કાલ્પનિક તથ્યો અને તર્કો ભાં ક૨ીને બનાવટી ઈતિહાસ લખવામાં આવે એવા બનાવો આજના સમયે વધતા ૨હ્યા છે. એ ચિંતાનો વિષ્ાય છે.

સંત-ભક્તોનો તથા સંતસાહિત્યનો ઈતિહાસ લખના૨ા લેખકોની પાંચ પંક્તિ જોવા મળે છે. (૧) એક તો પોતે જે તે ધર્મ-પંથ-સંપ્રદાયના દિક્ષ્ાિત, કંઠીબંધ અનુયાયી હોય,અને જે તે સંત કે ભક્તની સીધી શિષ્ય પ૨ંપ૨ા સાથે અનુસંધાન ધ૨ાવતા હોય . (૨) ધંધાદા૨ી કવિઓ-લેખકો કે જેમનો વ્યવસાય જ ભાડુતી લેખક ત૨ીકેનો હોય, અને જે તે સ્થાનકના ઓર્ડ૨ મુજબ એની પ૨ંપ૨ાના ઈતિહાસનું પ્રચા૨ાત્મક આલેખન ક૨ી આપતા હોય. (૩) વર્તમાનપત્રો અને સામયિકોમાં કોલમ લખના૨ા પત્રકા૨ો. જેઓ સહજ પ્રાપ્ય સાહિત્યને ધ્યાનમાં ૨ાખીને સંતકથાઓનું આલેખન ક૨તા હોય.(૪) એમ઼એ.,એમ઼ફિલ્. કે પીએચ.ડી. પદવી અર્થે સંશોધન ક૨ના૨ા શોધછાત્રો. જે સાહિત્ય, ઈતિહાસ, ધર્મ,લોક્સંસ્કૃતિ કે તત્વજ્ઞાન જેવા વિષ્ાયમાં સંશોધન ક૨તા હોય અને પછી શોેધનિબંધ કે મહાનિબંધ રૂપે એનું પ્રકાશન ક૨તા હોય. (પ) શુદ્ઘ ઈતિહાસનું આલેખન ક૨ના૨ા ઈતિહાસલેખકો.. જે માત્ર ને માત્ર પ્રમાણભૂત આધા૨ોને લક્ષ્યમાં ૨ાખીને, પ૨સ્પ૨ એકબીજાથી વિરૂદ્ઘ મંતવ્યો ધ૨ાવતા તમામ મતો તથા પુ૨ાવાઓની નોંધ ક૨ીને પછી સાધા૨ ચર્ચા દ્વા૨ા પોતાનું નિષ્પક્ષ્ા મંતવ્ય દર્શાવતા હોય.