સત્ત્વગુણનું બંધન

ગીતા મહિમા -સારંગપ્રીત

ગત અંકમાં સામાન્ય બંધનની રૂપરેખા બાંધીને હવે ભગવાન કૃષ્ણ કહે છે-
सत्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसभ्भवाः
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्
૧૪-૫॥

અર્થાત્ પ્રકૃતિના આ ત્રણ ગુણો- રજોગુણ, તમોગુણ અને સત્ત્વગુણ આત્માને બંધન
કરે છે.

પ્રકૃતિ એટલે માયા! માયા ત્રણ ગુણમયી છે, એવું ભગવાને સાતમા અધ્યાયમાં સ્પષ્ટ કર્યું હતું. માયાના રજોગુણ અને તમોગુણ બંધનકારક છે, તે સમજાય તેવું છે. પરંતુ સત્ત્વગુણ પણ બંધન કરે છે, તે સમજવું કઠિન છે. જો કે ગીતાનો આ સત્ય સિદ્ધાંત સમજવો અનિવાર્ય છે.

ભગવદ ગીતા જે ગુણોની ચર્ચા કરે છે, જે માનવ વર્તન અને વિશ્ર્વની પ્રકૃતિને પ્રભાવિત કરતા ત્રણ મૂળભૂત ગુણો અથવા લક્ષણો છે. આ ત્રણ ગુણો છે સત્ત્વ (સારાપણું, શુદ્ધતા), રજસ (ઉત્સાહ, પ્રવૃત્તિ), અને તમસ (અજ્ઞાન, જડતા).

સત્ત્વ શુદ્ધતા, જ્ઞાન અને સંવાદિતા તરીકે પ્રગટ થાય છે. તે ભલાઈ, આનંદ, સંતોષ, ખાનદાની અને સંતોષનું લક્ષણ છે. સત્ત્વ ગુણ ભય, હિંસા, ક્રોધ અને દ્વેષથી મુક્ત છે. આપણે તેને આપણી અંદરની સૌથી શુદ્ધ અને સૌથી ક્ષમાશીલ શક્તિ તરીકે વિચારી શકીએ છીએ. સવિકલ્પ સમાધિ સુધી પહોંચવા માટે, આપણે આપણી સત્ત્વ ગુણની પ્રવૃત્તિ વધારવી પડે છે.

આપણા મનમાં રજસ અને તમસ ઘટાડીને સત્ત્વ વધારવું શક્ય છે. સાત્વિક ખોરાક ખાવો, ધ્યાન, યોગનો અભ્યાસ કરવો અને અહિંસક જીવનશૈલી અપનાવવી એ કેટલીક રીતો છે, જેનાથી આપણે આ કરી શકીએ છીએ છે. આપણી જાતને સકારાત્મક લોકોથી ઘેરી લેવી અને અન્ય લોકોને આનંદ આપતી પ્રવૃત્તિઓ કરવી એ પણ સત્ત્વ ગુણને વધારવાની અસરકારક રીતો છે.
સંક્ષેપમાં સત્ત્વ ગુણ શુદ્ધતા, જ્ઞાન અને સંવાદિતા સાથે સંકળાયેલ છે. જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ મુખ્યત્વે સત્ત્વથી પ્રભાવિત થાય છે, ત્યારે તેઓ શાણપણ, આત્મ-નિયંત્રણ, કરુણા અને આધ્યાત્મિક જાગૃતિ જેવા ગુણો પ્રદર્શિત કરે છે.

હવે, ભગવદ્ ગીતામાં, ભગવાન કૃષ્ણ સમજાવે છે કે કેવી રીતે સત્ત્વ ગુણ, તેના હકારાત્મક ગુણો હોવા છતાં, આત્માને પણ બાંધી શકે છે. જ્યારે વ્યક્તિ જ્ઞાન, સદ્ગુણ અને આધ્યાત્મિક વ્યવહાર જેવા સત્ત્વના સકારાત્મક પાસાઓ સાથે આસક્ત બને છે, ત્યારે આ સદ્ગુણોમાં આસક્તિ અને અભિમાન વિકસાવવાનું જોખમ રહેલું છે. આ જોડાણ શ્રેષ્ઠતાની ભાવના, સ્વ-પ્રામાણિકતા અને અહંકારી વલણ તરફ દોરી શકે છે.

મહંતસ્વામી મહારાજ સમજાવે છે કે ગીતા મુક્તિ (મોક્ષ) મેળવવા માટે સત્ત્વ સહિત તમામ ગુણોને પાર કરવાના મહત્ત્વ પર ભાર મૂકે છે. ગીતાનો અંતિમ ધ્યેય એ છે કે ત્રણેય ગુણોના પ્રભાવથી ઉપર ઊઠવું અને આ ત્રણ માયિક ગુણોની બહાર રહેલા અક્ષરના સાચા સ્વભાવની અનુભૂતિ કરવી.

સારાંશમાં, જ્યારે સત્ત્વ ગુણને એક સકારાત્મક ગુણ માનવામાં આવે છે જે આધ્યાત્મિક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપે છે, પરંતુ આ ગુણો પ્રત્યેનું જોડાણ હજી પણ આત્માને બાંધી શકે છે. ભગવદ્ગીતા વ્યક્તિઓને ગુણના બંધનકર્તા પ્રભાવથી મુક્ત થવા અને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે ત્રિગુણાતીત થવાનો રાહ ચીંધે છે.

ગીતા કહે છે કે જો આ બધા સાત્ત્વિક કર્મ ભગવાનના સંબંધે કરવામાં આવે તો બધાં કર્મ નિર્ગુણ બની જાય છે. ભગવાન માટે કર્મ કરવાં એટલે કે પ્રાણી માત્ર પ્રત્યે દયાભાવ રાખવો, ભગવાન માટે મંદિરો કરવાં, બાગ-બગીચા બનાવવા, ભગવાનને પુષ્પ-ફળો ધરાવવાં, પૂજન-અર્ચન કરવું, લોકોની સેવા-પરિચર્યા કરવી વગેરે કર્મ કરવાં.

હવે કદાચ એવી શંકા થાય કે આપણે ભગવાનના સંબંધવાળા કર્મ કરીને નિર્ગુણ થઈ શકીએ? ભગવાનના સ્વરૂપમાં અખંડ વૃત્તિ રાખવી એ આપણા માટે અઘરી હોય, કદાચ એનો અભ્યાસ પણ અઘરો હોય પરંતુ કૃષ્ણ ભગવાન બારમા અધ્યાયના દશમા શ્ર્લોકમાં સેવા બતાવે છે કે ‘મારા માટે કર્મ કરવામાં તું પરાયણ થા. તેનાથી પણ તું સિદ્ધિ પામીશ.’

હા, ભગવાન તો સમર્થ છે. એ આપણને કર્મની આસક્તિ રહેવા દેતા નથી. ફક્ત આપણે આપણા સારાં કર્મ પણ એમને અર્પણ કરી દેવા પડે ? એ પણ ભગવાનની એક કૃપા છે કે એ એવા અવકાશ ઊભા કરી આપે છે, જેમાં આપણે પોતાનું મોટું ભાગ્ય માનીને જોડાઈએ તો તેઓની સેવા કર્યાનો આનંદ અને સંતોષ પ્રાપ્ત થાય છે. તેઓના બળે જ અને તેઓની આપેલી શક્તિથી જ કાર્ય સંપન્ન થાય છે. અને તે સામાન્ય ગુણવાળા કર્મ નિર્ગુણ કે ગુણાતીત થઈ જાય છે. આવી ભાવનાથી ભક્ત સેવા કરે છે, ત્યારે ભલે એનાથી અખંડ વૃત્તિ ન રહેતી હોય પણ તેના જેવું જ ફળ મળે છે.