પ્રથમ વ્યાવસાયિક મહિલા વિમાનચાલક પ્રેમ માથુર
ઇન્દિરા ગાંધી, લાલબહાદુર શાસ્ત્રી અને લેડી માઉન્ટબેટન જેવી પ્રતિભાઓને વિમાનમાં ઉડાડવાની તક ઝડપી લેનારી એવી એક વિમાનચાલક, જેની પાસે તમામ લાયકાત-યોગ્યતા હોવા છતાં આરંભે આઠ આઠ એરલાઈન્સે એને નોકરી આપવાનું નકાર્યું હતું!
ભારતની વીરાંગનાઓ -ટીના દોશી
પ્રેમ માથુર એનું નામ…પુરુષપ્રધાન ગણાતા હવાઈ ઉડ્ડયન ક્ષેત્રમાં પગ મૂકવાનું સાહસ એણે કરેલું. વિમાનચાલક તરીકેનું લાઈસન્સ પણ મેળવ્યું. આમ છતાં, આઠ આઠ એરલાઈન્સે નોકરી આપવાનો ઇનકાર કરી દીધો. કરોળિયાને આદર્શ માનીને એ સતત પ્રયત્નશીલ રહી. આખરે પ્રેમને એવી સફળતા મળી કે ‘ડેક્કન એરલાઈન્સ’ના પ્રથમ મહિલા વિમાનચાલક તરીકેની નોકરી મળી. સાથે જ મહાનુભાવોને વિમાનમાં ઉડાડવાની અણમોલ તક પણ મળી.
ઉત્તર પ્રદેશના અલીગઢ ખાતે ૧૭ જાન્યુઆરી ૧૯૧૦ના પ્રેમનો જન્મ. પાંચ ભાઈ-બહેનમાં પ્રેમ સૌથી નાની. એના જન્મ પછી છ જ મહિનામાં માતાનું મૃત્યુ થયું. થોડા સમય બાદ પિતાની બદલી અલાહાબાદ ખાતે થઈ. પરિવાર અલીગઢથી અલાહાબાદ જઈ વસ્યો.
પ્રેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ એની બેસન્ટ શાળામાં થયું. પછી આગળના અભ્યાસ માટે એવિંગ ક્રિશ્ર્ચિયન કોલેજમાં પ્રવેશ લીધો. અલાહાબાદ વિશ્ર્વવિદ્યાલયમાંથી
સ્નાતક થઈ.
પ્રેમ માથુરે ભણવાનું પૂરું કર્યું ત્યારે એના મનમાં વિમાનચાલક બનવાનું બીજ હજુ રોપાયું નહોતું. એવામાં એક ઘટના બની અને પ્રેમના જીવનને દિશા મળી ગઈ. બન્યું એવું કે પ્રેમનો મોટો ભાઈ ઉડ્ડયન પ્રશિક્ષક હતો. બીજા વિશ્ર્વયુદ્ધ પછી એ યુદ્ધમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલાં કેટલાંક એરક્રાફ્ટ લઈને આવેલો. એમાંનું એક એરોપ્લેન એણે ‘લંકા ફ્લાઈંગ ક્લબ’ને વેચ્યું. એ એરોપ્લેન કોલંબો પહોંચાડવાની જવાબદારી દિલ્હી ફ્લાઈંગ કલબના કેપ્ટન અટલને સોંપી. કેપ્ટન અટલને શરારત સૂઝી. એણે પ્રેમને ડરાવવાનું નક્કી કર્યું. એરોપ્લેનમાં પ્રેમને હવાઈસફરે લઈ ગયો. આસમાનમાં ઊંચે પહોંચ્યા
પછી કેપ્ટન અટલે વિમાની કરતબનાં પ્રદર્શન
કર્યા. વિમાનને ગોથું ને ગલોટિયું ખવડાવ્યું. કેપ્ટન અટલને એવું લાગ્યું કે પ્રેમ હવાઈ કલાબાજીથી ગભરાઈ જશે, પણ ના… એવું કાંઈ ન થયું. પ્રેમ જરાય ભયભીત ન થઈ. ઊલટું, એણે
કેપ્ટન અટલને ફરી એક વાર હવાઈ કરતબનું પ્રદર્શન કરવા કહ્યું !
આ બીજી હવાઈ સફરમાં કેપ્ટન અટલે વિમાનનું નિયંત્રણ પ્રેમના હાથમાં મૂક્યું. બાજુમાં બેસીને વિમાનની વિવિધ કળ દેખાડીને, વિમાન કઈ રીતે ઉડાડવું એ બતાડ્યું. પ્રેમ માથુરે કેપ્ટન અટલની દોરવણી હેઠળ વિમાનનું સફળ સંચાલન કર્યું. કેપ્ટન અટલે એક કાગળના ટુકડા પર કંઈક લખ્યું અને એ ટુકડો પ્રેમને આપ્યો. પ્રેમે વાંચ્યું તો એમાં લખેલું કે, તું પાઈલટ બનવાનો પ્રયત્ન કેમ નથી કરતી ?’ કેપ્ટન અટલના આ શબ્દોએ પ્રેમના જીવનને નવો વળાંક આપ્યો. એને જીવનનું લક્ષ મળી ગયું. પાઈલટ બનવાનું... એ લક્ષ પાર પાડવા માટે પતિ હરિકૃષ્ણ માથુરનો પૂરેપૂરો સાથ હતો !
ઓક્ટોબર ૧૯૪૮ :
પ્રેમ માથુર ઉડ્ડયનની તાલીમ લેવા ઉત્સુક હતી, પણ અલાહાબાદમાં ફ્લાઈંગ ક્લબ નહોતી. પ્રેમ માથુરે લખનઉ ફ્લાઈંગ કલબના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર રાજા બદરીને અલાહાબાદમાં ફ્લાઈંગ કલબની શાખા સ્થાપવા વિનંતી કરી અને જલદી જ અલાહાબાદમાં ફ્લાઈંગ કલબની શાખા ખોલવામાં આવી. ઉડ્ડયન પ્રશિક્ષક તરીકે કેપ્ટન અટલને નિયુક્તિ કરવામાં આવ્યા. પ્રેમ માથુરે ફ્લાઈંગ ક્લબમાં પ્રવેશ મેળવ્યો અને કેપ્ટન અટલની પ્રથમ વિદ્યાર્થિની બની.
પ્રેમ જાણતી હતી કે વિમાનચાલક બનવું એ ખાવાના ખેલ નથી. પાઈલટ બનવા મક્કમ મનોબળ અને તંદુરસ્ત શરીર પણ જરૂરી હતું.
શરીરની ચુસ્તી અને સ્ફૂર્તિ જાળવવા એ નિયમિતપણે સાયકલ ચલાવતી. ફ્લાઈંગ ક્લબમાં એકાગ્ર ચિત્તે તાલીમ લેતી. ૧૯૪૭માં પાઈલટ તરીકેનું લાઈસન્સ પણ મળી ગયું. દરમિયાન ૧૯૪૯માં કોલકાતામાં રાષ્ટ્રીય વિમાનદોડ પ્રતિયોગિતાનું આયોજન થયું. અલાહાબાદ ફ્લાઈંગ ક્લબને આ સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા આમંત્રણ મળ્યું. પ્રેમ આ પ્રતિયોગિતામાં સામેલ થવા માટે ઉત્સુક હતી. એણે સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા માટે એક એરોપ્લેનની માગણી કરી, પણ કલબના સંચાલકોએ એની વિનંતી નકારી કાઢી. જો કે પ્રેમ કલબના સંચાલકોને સમજાવતી રહી. ક્લબે પ્રેમની સ્ત્રીહઠ સામે ઝૂકવું પડ્યું.
પ્રેમને નાનકડું વિમાન આપવામાં આવ્યું. દસથી અગિયાર ગેલન પેટ્રોલની એની ક્ષમતા હતી. એટલાં બળતણ સાથે પ્રેમે સાડા ત્રણ હજાર માઈલનું હવાઈ અંતર કાપવાનું હતું. આ સ્પર્ધામાં પ્રેમે બરાકપુરથી જમશેદપુર, જમશેદપુરથી આસનસોલ અને આસનસોલથી કોલકાતા પહોંચવાનું હતું. એનો જોમજુસ્સો વધારતાં પિતાએ કહેલું, ‘પ્રતિયોગિતામાં હારજીતની ચિંતા ન કરીશ. માત્ર એટલું યાદ રાખજે કે માણસે એક જ વાર મરવાનું હોય છે !’
પિતાના શબ્દોએ પ્રેમમાં અનેરા આત્મવિશ્ર્વાસનો સંચાર કર્યો. એ આકાશને સર કરવા નીકળી પડી. એ દિવસોમાં નકશાનો ઉપયોગ કરીને જ મંઝિલ સુધી પહોંચી શકાતું. નકશાની મદદથી પ્રેમ ઊડતી પટણા પહોંચી ત્યારે ખાસ્સું અંધારું થઈ ગયેલું. પ્રેમને રાત્રે વિમાન ઉડાડવાનો અનુભવ નહોતો. એણે સુરક્ષિત ઉતરાણ કરીને એ રાત્રિ વિમાનમાં જ ગાળી. બીજી સવારે પ્રેમ વિમાન ઉડાડીને કોલકાતા પહોંચી ત્યારે બધા પુરુષો વચ્ચે એ એકમાત્ર સ્ત્રી સ્પર્ધક હતી..!.
બે દિવસ પછી સ્પર્ધાનો આરંભ થયો. પ્રેમ પ્રત્યેક પ્રતિસ્પર્ધીને હંફાવીને અને પ્રત્યેક મંજિલે પ્રથમ પહોંચીને પ્રતિયોગિતા જીતી ગઈ. નેશનલ એરરેસ કોમ્પિટિશન’ જીતીને એ રાતોરાત પ્રખ્યાત થઈ ગઈ. રાષ્ટ્રીય પ્રતિયોગિતા જીત્યા પછી પ્રેમ માથુરે દિલ્હી પહોંચીને વ્યાવસાયિક વિમાનચાલક તરીકેનો પરવાનો મેળવવા તૈયારી આદરી. એને પરવાનો મળ્યો પણ ખરો. એ સાથે એ પ્રથમ ભારતીય વ્યાવસાયિક મહિલા વિમાનચાલક બની, પણ આસામાન સર કર્યા પછી પ્રેમના સંઘર્ષની શરૂઆત થઈ. પ્રેમ માથુરે આઠ એરલાઈન્સમાં અરજી કરી, પણ એક પછી એક આઠેય એરલાઈન્સે એમ કહીને એની અરજી નામંજૂર કરી કે વિમાનના પુરુષ પ્રવાસીઓ મહિલા પાઈલટથી અસુવિધા અનુભવશે...!
પ્રેમ હતાશ ન થઈ. પાઈલટ તરીકે એરલાઈન્સમાં કામ મેળવવા પ્રયાસો કર્યે રાખ્યા. આખરે હૈદરાબાદના નિઝામ અને ટાટાએ મળીને સ્થાપેલી ‘ડેક્કન એરવેઝે’ પ્રેમને બોલાવી. ‘ડેક્કન એરવેઝ’ નવમી ડોમેસ્ટિક એરલાઈન્સ હતી. ઇન્ટરવ્યૂમાં પુરુષ પ્રવાસીઓ સાથેની સ્થિતિ કઈ રીતે સંભાળશે એવું પણ પુછાયું ત્યારે જવાબમાં પ્રેમે કહેલું કે, ‘મને નોકરી આપીને તમને કોઈ પસ્તાવો નહીં થાય..’ પ્રેમનો આત્મવિશ્ર્વાસ જોઈને એને સહ વિમાનચાલક તરીકે છ મહિના માટે નિયુક્ત કરી વિના પગારે !
પ્રેમ તો ઊડવા માંગતી હતી. એણે વિના પગારે કામ કરવાનું સ્વીકારી લીધું. લખલૂટ પગાર મળતો હોય તોય ન મળે એવો મોકો એને મળ્યો. ઇન્દિરા ગાંધી- લાલબહાદુર શાસ્ત્રી અને લેડી માઉન્ટબેટન જેવાં મહાનુભાવોના વિમાનને ઉડાડવાની સોનેરી તક મળી. જો કે પાઈલટ તરીકે ઉડ્ડયનના જરૂરી કલાકો પૂરા કર્યા પછીયે ‘ડેક્કન એરવેઝે’ એને વિમાનચાલક તરીકે સંપૂર્ણ કમાન સોંપવાનો સ્પષ્ટ ઇનકાર કર્યો. એરવેઝે કારણ આપતાં સ્પષ્ટ શબ્દોમાં જણાવ્યું કે, પ્રવાસીઓને ખબર પડે કે પાઈલટ એક મહિલા છે તો એ પ્રવાસી ભાગી જશે...!
એ તબક્કે એરલાઈન્સના અધિકારીઓની માનસિકતા બદલી શકાય એમ નહોતી. એથી પ્રેમે ‘ડેક્કન એરવેઝ’માંથી રાજીનામું આપી દીધું.
એ પછી પ્રેમને ઘનશ્યામદાસ બિરલાના અંગત જેટ વિમાનની પાઈલટ તરીકે કામગીરી બજાવવાની તક મળી. એ પછી ૧૯૫૩માં સ્વતંત્રતા પૂર્વેની આઠેય ડોમેસ્ટિક એરલાઈન્સને પરસ્પરમાં ભેળવીને ‘ઇન્ડિયન એરલાઈન્સ’ની સ્થાપના થઈ. ૨ ઓક્ટોબર ૧૯૫૩ના પ્રેમ ‘ઇન્ડિયન એરલાઈન્સ’માં જોડાઈ ગઈ. ૧૯૮૪માં સેવાનિવૃત્ત થઈ ત્યાં સુધી કેપ્ટન પ્રેમ ‘ઇન્ડિયન એરલાઈન્સ’માં કાર્યરત રહી. ૨૨ ડિસેમ્બર ૧૯૯૨ના એનું મૃત્યુ થયું.... પ્રેમનો દેહવિલય થયો, પણ જીવનસંદેશ આપતી ગઈ :
કશું જ અશક્ય નથી. સ્કાય ઈઝ ધ લિમિટ...!’