મુઝે આજકલ, નીંદ આતી હૈ કમ! જાણો ઓછી ઊંઘના દુષ્પરિણામ

વિશેષ – રાજેશ યાજ્ઞિક

એક સમયે આપણે ત્યાં સુભાષિત ગવાતું
રાત્રે વહેલા જે સૂવે, વહેલા ઊઠે વીર,
બળ, બુદ્ધિ ને ધન વધે, સુખમાં રહે શરીર.

પરંતુ આજકાલ બદલાયેલી જીવન શૈલીમાં લોકોની ઊંઘ ઓછી થાય છે. ટીવી જોવામાં, મોબાઈલમાં સમય પસાર કરવામાં યુવાનોની રાતોની ઊંઘ અળખામણી થઇ ગઈ છે, તો કેટલાય લોકોને `શિફ્ટ’ સિસ્ટમમાં કામ કરવું પડતું હોઈ, રાતની અથવા અડધો દિવસ અને અડધી રાતની શિફ્ટ હોવાને કારણે પણ નિયમિત ઊંઘમાં બાધા ઉત્પન્ન થાય છે. ઊંઘના અભાવને કારણે માત્ર શરીર જ નહીં મનને પણ સંપૂર્ણ આરામ નથી મળતો. જેના કારણે શરીરમાં દુખાવો, જકડાઈ જવું, માથામાં ભારેપણું, ચીડિયાપણું જેવી સમસ્યાઓ થવા લાગે છે. ઊંઘ ન આવવાથી માત્ર કામ પર જ અસર નથી થતી, પરંતુ સ્વાસ્થ્ય પર પણ તેની વિપરીત અસર થાય છે. સારી જીવનશૈલી માટે આહાર અને વ્યાયામ જેટલા જરૂરી છે, ઊંઘ પણ એટલી જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. સંપૂર્ણ ઊંઘ લેવી શરીર માટે ખૂબ જ જરૂરી છે.

ઊંઘના અભાવે શરીરમાં થાક લાગે છે. તેનાથી મૂડ પણ બગડે છે. મૂડમાં અચાનક ઘણા ફેરફારો થવા લાગે છે. આ સાથે તમે તણાવ અનુભવવા લાગો છો.
રોગપ્રતિકારક શક્તિ મજબૂત રહે તે માટે પણ ઊંઘ ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ માટે જો પૂરતી ઊંઘ ન લેવામાં આવે તો રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી પડવા લાગે છે. જેના કારણે તમે ખૂબ જ ઝડપથી રોગોનો શિકાર બની શકો છો. પૂરતી ઊંઘ ન લેવાથી શરદી, ખાંસી અને તાવ જેવી બીમારીઓ થવાનું જોખમ વધી જાય છે. જેના કારણે શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ તેમની સામે લડવામાં સક્ષમ નથી. ઓછી ઊંઘ લેવાથી પાચનતંત્ર પર પણ ભારે અસર પડે છે. જેના કારણે પાચનશક્તિ નબળી થવા લાગે છે. જેના કારણે પેટ સાફ ન થવું અને કબજિયાત જેવી સમસ્યાઓ થવા લાગે છે.

ઊંઘની કમીના લક્ષણો: ચીડિયાપણું, ઉદાસી, નવું શીખવામાં મુશ્કેલી, ભૂલકણાપણું, ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં અસમર્થતા, ઉત્તેજનામાં કમી, બગાસા આવવા, વધુ ભૂખ લાગવી અને કાર્બોહાઇડે્રટ ખાવાની ઈચ્છા, વારંવાર મૂડ સ્વિંગ્સ, થાકનો અનુભવ, બેચેની, ઊંઘ ઓછી હોવાના સામાન્ય કારણો નીચે મુજબ છે
સ્વચ્છંદ વ્યવહાર : કોઈ પણ વસ્તુમાં અતિ ઝેર સમાન છે તે જાણવા છતાં, નિયમિત રીતે ઊંઘ લેવામાં અનિયમિત રહેવું. મોડે સુધી જાગવું, ઉત્તેજક પીણાંઓ અને કેફેન યુક્ત પીણાઓનો પ્રયોગ.

કામ અથવા અભ્યાસ : મકેટલાક કાર્યો નિયમિત રૂપે શિફ્ટમાં થતાં હોય તો તેમાં કામ કરનાર લોકો માટે સમસ્યા સર્જાય છે. ઉડ્ડયન ક્ષેત્રમાં, આઇટી ક્ષેત્રમાં, રક્ષા ક્ષેત્રમાં જેવા અનેક ક્ષેત્રો છે જેમાં કામ કરનાર લોકોને અપૂરતી ઊંઘ મળે છે. તેવી જ રીતે ઉચ્ચ અભ્યાસ કરનાર વિધાર્થીઓના અભ્યાસના કલાકો અથવા કામ કરવા સાથે શિક્ષણ લેતા લોકોને પણ રાત્રી જાગરણ કરીને અપૂરતી ઊંઘ સાથે કાર્ય કરવું પડે છે.

પર્યાવરણ અને ઊંઘની આદતો: ઊંઘના સ્થળની આસપાસના વાતાવરણને કારણે પણ અપૂરતી ઊંઘની સમસ્યા સર્જાય છે. જેમકે વધારે પડતું ગરમ કે વધારે પડતું ઠંડું તાપમાન, આજુબાજુમાં શોરબકોર, ઉપરાંત ઊંઘવાની આદતોને કારણે પણ ઊંઘની ગુણવત્તા કે માત્રા પર પ્રભાવ પડી શકે છે.
અનિદ્રા : અનિદ્રા સ્વયં એક બીમારી છે. ઉપરાંત વધતી ઉંમર સાથે પણ ઊંઘ ઓછી થવા લાગે છે.

સ્લીપ એપિનયા : આ એક એવી સમસ્યા છે જેમાં ઊંઘતી વખતે શ્વાસ રૂંધાય છે, જેથી ફેફસામાં ઓક્સિજનની કમી વર્તાય છે. અપર્યાપ્ત ઓક્સિજનને કારણે વ્યક્તિની ઊંઘ વારંવાર તૂટે છે. પરિણામ સ્વરૂપ દિવસના સમયે તેને ઊંઘ આવે છે.
બીમારી શરદી- ઉધરસ, ફલૂ, ટોન્સિલ જેવી બીમારીઓમાં પણ શ્વાસ લેવામાં, ઊંઘવામાં સમસ્યા સર્જાય છે. ઘણીવાર આખી રાત ઊંઘ્યા વિના પસાર થઇ જાય છે.

ઉંમરના આધારે, ઊંઘની સરેરાશ દૈનિક માત્રા જરૂરી છે:
નવજાત (3 મહિના સુધી): 14 થી 17 કલાક.
શિશુઓ (4 થી 12 મહિનાના): 12 થી 16 કલાક, નિદ્રાકાળ સહિત.
નાના બાળકો (1 થી 5 વર્ષનાં): 10 થી 14 કલાક, નિદ્રાકાળ સહિત.
શાળા વયના બાળકો (6 થી 12 વર્ષના): 9 થી 12 કલાક.
કિશોરો (13 થી 18 વર્ષની ઉંમર): 8 થી 10 કલાક.
પુખ્ત (18 વર્ષ અને તેથી વધુ): 7 થી 9 કલાક.
ઊંઘનો અભાવ અને અનિદ્રા વચ્ચે શું તફાવત છે?
અનિદ્રા અને ઊંઘનો અભાવ નજીકથી સંબંધિત છે પરંતુ તે એક જ વસ્તુ નથી. અનિદ્રા એ છે કે જ્યારે તમે પ્રયાસ કરો ત્યારે તમે ઊંઘી શકતા નથી. જ્યારે તમે તમારી જાતને ઊંઘવા માટે પૂરતો સમય ન આપો તો તમને પૂરતી ઊંઘ ન મળે અથવા બંને ન મળે ત્યારે ઊંઘનો અભાવ એ થાય છે.
કેવી રીતે જાણી શકાય ઊંઘના અભાવ વિશે?
તમારા ઉપચારક સામાન્ય રીતે તમને તમારા લક્ષણો, આરોગ્ય ઇતિહાસ અને તમારી દૈનિક અને રાત્રિની દિનચર્યાઓ વિશે પ્રશ્નો પૂછીને ઊંઘની અછતનું નિદાન કરી શકે છે. જો કે, એવી કેટલીક શરતો છે કે જ્યાં ઊંઘની અછતને કારણે સંબંધિત સ્થિતિ ફાળો આપી રહી છે અથવા થઈ રહી છે તે નક્કી કરવા માટે વધુ પરીક્ષણોની જરૂર છે. કેટલાક સંભવિત પરીક્ષણોમાં સામેલ છે:
સ્લીપ એપનિયા પરીક્ષણ : આ રાતભરની સ્લીપ લેબ અભ્યાસના સ્વરૂપમાં થઈ શકે છે જેને પોલિસોમનોગ્રામ કહેવામાં આવે છે અથવા પોતાના ઘરે સ્લીપ એપનિયા પરીક્ષણ ઉપકરણ સાથે.
ઇલેક્ટ્રોએન્સફાલોગ્રામ (ઇઇજી): આ પરીક્ષણ મગજના તરંગોને શોધીને રેકોર્ડ કરે છે. તમારા ઉપચારક, સામાન્ય રીતે ન્યુરોલોજીસ્ટ, અસામાન્ય મગજની પ્રવૃત્તિના સંકેતો માટે તમારા મગજની પ્રવૃત્તિની તપાસ કરી શકે છે જે ઊંઘની સમસ્યાઓ અથવા અન્ય પરિસ્થિતિઓમાં યોગદાન આપી શકે છે.
એક્ટિગ્રાફી.:
આ પરીક્ષણમાં ઘડિયાળ જેવું જ ઉપકરણ પહેરવાનો સમાવેશ થાય છે જે ઊંઘની પેટર્નને ટે્રક કરે છે તે જોવા માટે કે શું તમારી પાસે સામાન્ય કરતાં અલગ ઊંઘનું ચક્ર છે. સર્કેડિયન રિધમ ડિસઓર્ડરનું નિદાન કરવામાં આ ચાવીરૂપ છે
મલ્ટીપલ સ્લીપ લેટન્સી ટેસ્ટ (એમએસએલટી).
આ પરીક્ષણ તપાસ કરે છે કે શું વ્યક્તિ દિવસના સમયે ઊંઘી જવાની સંભાવના ધરાવે છે. તે ઘણીવાર નાર્કોલેપ્સીના નિદાનનો મુખ્ય ભાગ છે.

જાગૃતિ પરીક્ષણ (એમડબ્લ્યુટી)ની જાળવણી.
આ પરીક્ષણ એ શોધે છે કે કોઈ વ્યક્તિ એવી પરિસ્થિતિઓમાં ઊંઘી જવાનો પ્રતિકાર કરી શકે છે કે નહીં જ્યાં તે કરવું સરળ હશે. જે લોકો આજીવિકા માટે વાહન ચલાવે છે અને તેમને સ્લીપ એપિનયા જેવી સ્થિતિઓ હોઈ શકે છે તેમના માટે તે સલામતી પરીક્ષણનો એક સામાન્ય ભાગ છે.
ઊંઘની અછત એ એક સામાન્ય સમસ્યા છે, અને ઘણીવાર વ્યક્તિ તેને જાતે જ મેનેજ કરી શકે છે. જો કે, જો લક્ષણો તમારી જાતે જ મેનેજ કરવાના પ્રયત્નો છતાં પણ ચાલુ રહે, તો તમારે હેલ્થકેર પ્રોવાઈડર સાથે વાત કરવી જોઈએ. આ ખાસ કરીને સાચું છે જો તમને સ્લીપ એપિનયાના લક્ષણો હોય, જે ત્યારે થાય છે જ્યારે તમે તમારી ઊંઘમાં શ્વાસ લેવાનું બંધ કરો છો. જ્યારે તેની સારવાર ન કરવામાં આવે ત્યારે તે સ્થિતિ ગંભીર અથવા જીવલેણ સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે.