રસ્તા પર ચાલવું એટલે જીવનું જોખમ

વિશેષ -લોકમિત્ર ગૌતમ

ભલે ડૉક્ટરો અને આરોગ્ય નિષ્ણાતો લોકોને સારા સ્વાસ્થ્ય માટે ચાલવાની સલાહ આપતા ક્યારેય થાકતા નથી, પરંતુ વાસ્તવિકતા એ છે કે આજે આપણા દેશમાં અન્ય કોઈ પ્રવૃત્તિમાં ચાલવા જેટલું જોખમ નથી. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશનના રોડ સેફ્ટી- ૨૦૨૩ પર તાજેતરમાં જાહેર કરાયેલા ગ્લોબલ સ્ટેટસ રિપોર્ટ અનુસાર, વિશ્ર્વના ૮૦ ટકાથી વધુ રસ્તાઓ, રાહદારીઓ અને સાઈકલ સવારો માટે જીવલેણ છે. દર વર્ષે માર્ગ અકસ્માતમાં જીવ ગુમાવનારા લોકોમાંથી ૨૩ ટકા રાહદારીઓ અને ૬ ટકા સાઇકલ સવારો છે. જોકે આ આંકડો માર્ગ અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામેલા લોકોની કુલ સંખ્યાના માત્ર ૩૦ ટકા છે, પરંતુ આટલા મોટા પાયે આ બે પ્રકારના માર્ગ પ્રવાસીઓના મૃત્યુ અત્યંત ચિંતાજનક છે કારણ કે અન્ય અકસ્માતોમાં, લગભગ ૮૦ થી ૯૦ ટકા ભૂલ દુર્ઘટનાગ્રસ્ત અને વાહનચાલકોની હોય, આવા અકસ્માતોમાં, બંને ડ્રાઇવરો મૃત્યુ પામે છે અથવા ગંભીર રીતે ઘાયલ થઈ શકે છે. પરંતુ રાહદારીઓ અને સાઈકલ સવારો રસ્તાના વપરાશકારો પણ કોઈને કોઈ રીતે ઘાયલ થઈ શકે છે. તેઓ અકસ્માત સર્જતા પણ નથી કે કોઈને નુકસાન પણ નથી પહોંચાડતા. તેઓ ફક્ત મૃત્યુ પામે છે અથવા અપંગ બની જાય છે.

માર્ગ પરિવહન અને રાજમાર્ગ મંત્રાલય દ્વારા જાહેર કરાયેલ વર્ષ ૨૦૨૨ માટેના ડેટા દર્શાવે છે કે ગયા વર્ષે ભારતીય માર્ગો પર ૧.૬૮ લાખ લોકોના મોત થયા હતા અને ૪,૪૦,૦૦૦થી વધુ લોકો ઘાયલ થયા હતા. માર્યા ગયેલા લોકોમાં, ૨૦,૦૦૦ એવા લોકો હતા જેમણે ન તો સ્પીડ લિમિટ ઓળંગી હતી, ન તો ટ્રાફિકના નિયમો તોડ્યા હતા, ન તો કોઈને ઈજા પહોંચાડી હતી. કારણ કે તેઓ રસ્તા પર ચાલતા રાહદારીઓ હતા, જેઓ અન્ય ડ્રાઇવરોની ભૂલોને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા. ૫,૦૦૦ થી વધુ સાઈકલ સવારો જેઓ રસ્તા પર અકારણ વાંક વગર મૃત્યુ પામ્યા હતા. તેમની સાઈકલથી અન્ય કોઈને ઈજા થઈ ન હતી, પરંતુ અન્ય ડ્રાઈવરોએ તેમના ટુકડે ટુકડા કરી નાખ્યા હતા. વિશ્ર્વમાં માર્ગ અકસ્માતોમાં મૃત્યુ પામેલા દેશોમાં સૌથી આગળ ભારત છે.

પ્રશ્ર્ન એ છે કે ભારતીય રસ્તાઓ પર આટલા બધા રાહદારીઓ શા માટે મૃત્યુ પામે છે? આ સરળ પ્રશ્ર્નનો ખૂબ જ સરળ જવાબ છે; કારણ કે ભારતીય રસ્તાઓ આ નિર્દોષ રાહદારીઓની કાળજી લેતા નથી. ટૂંકમાં આ રસ્તાઓ તેમને અનુકૂળ બનાવવામાં જ નથી આવ્યા. વાસ્તવમાં ભારતના સામાન્ય રસ્તાઓ હોય કે પછી રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય સ્તરના ધોરીમાર્ગો, તે બધા મોટા અને ઝડપથી ચાલતા વાહનોને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવવામાં આવ્યા છે અને તેમને વધુ યોગ્ય બનાવવા માટે સતત પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે. વાસ્તવમાં, અહીં સારી ગુણવત્તાવાળા રસ્તાઓની હાજરીનો આડકતરો અર્થ એ છે કે વ્યક્તિ મહત્તમ ઝડપે કાર અને અન્ય ફોર-વ્હિલર મોંઘા વાહનો ચલાવવાનો રોમાંચ મેળવી શકે છે. ભારતીય રસ્તાઓ પદયાત્રીઓ, રિક્ષાચાલકો, ગાડી ખેંચનારાઓ અને તેમના પર ચાલતા લોકોને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવવામાં જ નથી આવ્યા એ સૌથી મોટી સમસ્યા છે.

માત્ર રાહદારીઓ અને સાઇકલ સવારો જ નહીં, ભારતીય માર્ગો પર માર્યા ગયેલાં લોકોમાં બીજા નંબર પર ટુ-વ્હિલર ચાલકો પણ છે. તેઓ કાર અને અન્ય એમયુવી અને એસયુવી ડ્રાઈવરો કરતાં આર્થિક રીતે પણ ઘણા નબળા છે. તેથી તેમના મૃત્યુની પણ બહુ કાળજી લેવામાં આવતી નથી. શું આપણા એન્જિનિયરો ક્યારેય આની નોંધ લે છે કે નહીં કે તેમને આ વિશે સૂચના આપવામાં આવે છે કે, આપણા રસ્તાઓ નબળા અને ગરીબ લોકોની ચિંતા કરતા નથી, ન તો એમના દુર્ઘટનાગ્રસ્ત થવાની અને ન તો એમના જીવ ગુમાવ્યાની. જ્યારે પણ આપણે રસ્તાઓ ડિઝાઇન કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે ભૂલીએ છીએ કે તમામ ઉંમરના લોકો, પરિપક્વતાના સ્તર, માનસિક અને શારીરિક તંદુરસ્તી ધરાવતા લોકો તેના પર એકસાથે ચાલે છે. અમે અમારા રસ્તાઓને મોંઘા વાહનો હાઈ સ્પીડમાં ચાલી શકે તેવી પ્રાધાન્યતા સાથે ડિઝાઇન કરીએ છે.

આપણા આર્કિટેક્ટ્સ અને આપણા શહેરી આયોજકો આ બાબતમાં આપણા પ્રાચીન શહેરોથી કોઈ બોધપાઠ લેતા નથી. ભૂતકાળમાં તેઓ અકસ્માતોની ચિંતા કરવાની બાબતમાં ખૂબ જ માનવીય વલણ અપનાવતા હતા. આપણા પ્રાચીન શહેરોના રસ્તાઓ વધુ માનવ-અનુકૂળ કહી શકાય એવા કે લાઇફ ફ્રેન્ડલી હતા કારણ કે તે સમયે રહેઠાણો રસ્તાઓથી બહુ દૂર ન હતા. પરંતુ આજે ઊંચી બાઉન્ડ્રી વોલ અને ગ્રીન બફર એરિયા દ્વારા રોડને એવી રીતે કાપી નાખવામાં આવ્યા છે કે રસ્તા પર ચાલવું એ કોઈ પણ ચિંતા વગર હવા સાથે વાત કરવા જેવું છે. હકીકતમાં જ્યારે આપણે માનવ જીવન માટે તમામ પ્રકારના જોખમો ઊભા કરીએ છીએ. જ્યારે પણ આપણે રહેણાંક વસાહતોના રસ્તાઓ અને શેરીઓ લોકોથી દૂર કરીએ છીએ અને તેને ફક્ત હાઇ-સ્પીડ વાહનો માટે યોગ્ય બનાવવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ, ત્યારે માર્ગ અકસ્માતો થવાનું નિશ્ર્ચિત જ છે.

જો કે આપણા દેશમાં માર્ગ અકસ્માતો માટે આ એકમાત્ર કારણો નથી, તે ફક્ત સાંસ્કૃતિક અને મનોવૈજ્ઞાનિક કારણો છે. નિયમિત અને ટેક્નિકલ કારણ એ છે કે સતત માર્ગ અકસ્માતોની અરાજકતામાંથી પસાર થવા છતાં, આપણે રસ્તા પર ચાલતી વખતે શિસ્તબદ્ધ રહેતા નથી. માટે એમ કહેવું જરા પણ અયોગ્ય નથી કે રોડ ટ્રાફિક અકસ્માતો આજે એક મોટી જાહેર આરોગ્ય સમસ્યા બની ગઈ છે. આજે, દેશમાં ૯૦ ટકાથી વધુ વિકલાંગ લોકો વાસ્તવમાં માર્ગ અકસ્માતનો ભોગ બને છે. વર્ષોવર્ષ માર્ગ અકસ્માતોમાં કોઈ ઘટાડો થયો નથી, ઊલટું તે સતત વધી રહ્યો છે. જ્યારે વિશ્ર્વના અન્ય દેશો, વધતા માર્ગ અકસ્માતોને લઈને સભાન છે. તેઓએ તાજેતરના વર્ષોમાં તેનું પ્રમાણ ઘટાડ્યું છે. પહેલા ચીનમાં દર વર્ષે સરેરાશ એક લાખ લોકો રોડ અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામતા હતા, પરંતુ હવે તેમની સંખ્યા ઘટીને ૮૦ હજારથી નીચે આવી ગઈ છે. જ્યારે ભારતમાં આ સંખ્યા સતત વધી રહી છે.

આપણી પાસે વિશ્ર્વના ૧.૫ ટકા વાહનો છે, પરંતુ માર્ગ અકસ્માતમાં કુલ મૃત્યુના ૧૦ ટકાથી વધુ અહીં થાય છે. અગાઉ વિશ્ર્વભરમાં માર્ગ અકસ્માતમાં મૃત્યુમાં આપણો હિસ્સો માત્ર ૭ ટકા હતો. અમેરિકામાં, જ્યાં ૩૦ કરોડ લોકો પાસે ૨૫ કરોડ વાહનો છે, ત્યાં એક વર્ષમાં ૧૦ હજાર વાહનો દીઠ ૧.૬ મૃત્યુ થાય છે. દર વર્ષે ભારતમાં દર ૧૦ હજાર વાહનોમાં ૧૫ થી ૧૬ મૃત્યુ થાય છે. ચીનમાં આ આંકડો ૪ થી ૫ ની વચ્ચે છે. વાસ્તવમાં આપણી બેદરકાર માનસિકતા, દરેક ક્ષણે બેચેન રહેવાનો આપણો સ્વભાવ, નિયમો અને કાયદાની પરવા ન કરવાની આપણી આદત, આપણામાંના આ બધા ખરાબ ગુણો આપણા દુ:ખદ માર્ગ અકસ્માતોનું કારણ છે.