શાસ્ત્રો પ્રમાણે વિવાહ એ ધાર્મિક પ્રસંગ છે કે સામાજિક? શું છે તેના પ્રકારો?

પ્રાસંગિક -રાજેશ યાજ્ઞિક

(૨)
એક અઠવાડિયા પહેલા આપણે ધર્મ પ્રમાણે વિવાહ વિશે ચર્ચા કરી. ધર્મમાં વિવાહને પવિત્ર ગણવામાં આવ્યા છે અને સૃષ્ટિના અને સંસારના સંચાલનનું મહત્ત્વનું ઘટક પણ ગણાયું છે તેમાં બેમત ન હોઈ શકે. સાથેસાથે સમાજમાં અલગ અલગ પ્રકારે થતાં વિવાહોની પણ નોંધ લેવાઈ છે. જોકે, એવું માની લેવાની જરૂર નથી કે શાસ્ત્રોમાં નોંધ લેવાઈ છે તે માત્રથી દરેક પ્રકારના વિવાહો શાસ્ત્ર સંમત ગણાય. શાસ્ત્રોમાં યોગ્યાયોગ્યતાની પણ ચર્ચા થઇ જ છે અને ઘણે ઠેકાણે તેના વિશે લખાયું પણ છે.

મનુસ્મૃતિમાં લગ્નને તેમના પ્રકાર પ્રમાણે આઠ ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે.

૧. બ્રહ્મ લગ્ન
બ્રાહ્મણ લગ્ન એ શ્રેષ્ઠ લગ્ન માનવામાં આવે છે જેમાં બે પરિવારો ભેગા થાય છે. બ્રહ્મ વિવાહનું સૌથી મોટું લક્ષણ ક્ધયાદાન માનવામાં આવે છે. બ્રહ્મ લગ્ન માટે, વર અને ક્ધયા બંનેએ બ્રહ્મચર્ય આશ્રમથી ગૃહસ્થ આશ્રમમાં આવવું જરૂરી છે, એટલે કે તેમની ઉંમર પચીસ વર્ષથી વધુ હોવી જોઈએ. બ્રાહ્મણ લગ્ન કરવા માટે બંનેનું એક જ જ્ઞાતિનું હોવું જરૂરી છે.

આમાં સૌથી પહેલા વરનો પરિવાર સંબંધીને લઈને દુલ્હનના ઘરે જાય છે અને લગ્નનો પ્રસ્તાવ મૂકે છે. જ્યારે ક્ધયાના પરિવાર પાસેથી સંમતિ મેળવવામાં આવે છે, ત્યારે સંબંધની પુષ્ટિ કરવામાં આવે છે. આ પછી, લગ્ન સંપૂર્ણ ધાર્મિક વિધિઓ અને વૈદિક મંત્રો સાથે કરવામાં આવે છે, જેમાં ક્ધયાના પિતા દ્વારા ક્ધયાદાન આપવામાં આવે છે. ક્ધયાદાન પછી હવે સ્ત્રીને વર પક્ષની માનવામાં આવે છે અને હવે તેણે ત્યાં જ રહીને પોતાના જીવનની ફરજો નિભાવવાની હોય છે.

૩. પ્રજાપત્ય લગ્ન
પ્રજાપત્ય લગ્નમાં ક્ધયાના માતા-પિતા લગ્ન માટે તેની સંમતિ લેતા નથી અને નાની ઉંમરે તેના લગ્ન કરાવી દે છે. આમાં, છોકરીના પિતા તેની પુત્રીને વરને સોંપવાને બદલે તેની પુત્રીને તેના પિતાને સોંપે છે. તેથી, લગ્ન પછી તે તેના સાસરે જાય છે.

તેઓ હજુ નાનાં હોવાને કારણે ક્ધયાને દીકરી તરીકે ઘરમાં રાખવામાં આવે છે અને જ્યારે પારિવારિક જીવન શરૂ થાય છે ત્યારે તેમને સાથે રહેવા દેવામાં આવે છે. આ બ્રહ્મ વિવાહનું સ્વરૂપ છે, ફક્ત આમાં લગ્ન પહેલા કરવામાં આવે છે.

૩. દૈવી લગ્ન
એક રીતે જોઈએ તો આ પણ બ્રહ્મ વિવાહનું જ એક સ્વરૂપ છે પણ તેમાં કોઈ ધાર્મિક વિધિ વગેરે નહોતી. આ પ્રકારે વિવાહ ત્યારે કરવામાં કે કરાવવામાં આવે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ તેની પુત્રીના લગ્ન કરાવવામાં અસમર્થ હોય અને તેની પાસે પૂરતા પૈસા ન હોય અથવા છોકરી ચોક્કસ વય મર્યાદામાં લગ્ન કરી શકતી ન હોય અથવા તેના માટે યોગ્ય વર શોધી ન શકે. તે સ્થિતિમાં તે પોતાની પુત્રીના લગ્ન કોઈ વિદ્વાન અથવા જાણકાર વ્યક્તિ સાથે કરાવતા હતા, એટલે કે તે પોતાની પુત્રીને ધાર્મિક વિધિ વગેરેમાં દાન કરતા હતા. આને દૈવી લગ્ન કહેવાય છે. જો કે ધાર્મિક ગ્રંથોમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે જ્યાં સુધી શક્ય હોય ત્યાં સુધી દૈવી લગ્ન ન કરવા જોઈએ, પરંતુ તે પરિસ્થિતિ અનુસાર કરવું યોગ્ય માનવામાં આવ્યું છે.

૪. આર્ષ વિવાહ
સામાન્ય રીતે આ પ્રકારના લગ્નમાં વર પક્ષના લોકો ક્ધયા સાથે વિવાહ કરવાના બદલામાં ક્ધયાને ગાય અને બળદ આપતા હતા. આમાં કોઈપણ પ્રકારના પૈસાની આપ-લે કરવામાં આવતી નહોતી. તેથી જ તેને ગોદાન લગ્ન પણ કહેવામાં આવતું હતું. આ પણ મુખ્યત્વે આદિવાસી અથવા ગરીબ પરિવારોને મદદ કરવાના હેતુથી કરવામાં આવ્યું હતું. આ લગ્ન દ્વારા વર પક્ષ ક્ધયા શુલ્ક તરીકે ગાયનું દાન કરતા હતા.

૫. ગાંધર્વ લગ્ન
આજના જમાના પ્રમાણે તેને લવ મેરેજ પણ કહી શકાય. આ એક એવા લગ્ન છે જેમાં એક પુરુષ અને સ્ત્રી એકબીજાને પસંદ કરે છે, પરંતુ તેમના પરિવારની સંમતિ હોતી નથી. તેથી, આ લગ્ન તેમની પરવાનગી વિના કરવામાં આવ્યા હોય છે અને તેથી તેને ગાંધર્વ વિવાહ કહેવામાં આવે છે. આમાં તેઓ કોઈ મોટી ધાર્મિક વિધિ વિના લગ્ન કરતા હતા. ઇતિહાસમાં જોવામાં આવે તો મહારાજ દુષ્યંતના શકુંતલા સાથેના લગ્ન ગાંધર્વ લગ્નની શ્રેણીમાં આવે છે.

૬. અસુર લગ્ન
આ લગ્નને યોગ્ય લગ્ન માનવામાં આવતા નહોતા. આ સામાન્ય રીતે ગરીબ પરિવારોની છોકરીઓ સાથે વધુ બનતું હતું જેમાં છોકરી સાથે લગ્ન કરવા માટે કિંમત ચૂકવવામાં આવતી હતી. જેમાં વર પક્ષ ક્ધયા પક્ષને જરૂર કરતાં વધુ પૈસા આપતા હતા અને લગ્ન નક્કી કરવામાં આવતા હતા.

આ સામાન્ય રીતે એવી પરિસ્થિતિમાં થાય છે જ્યારે પુરુષમાં કાં તો કોઈ ખામી હોય, તે નીચલી જાતિનો હોય અથવા તે છોકરીને લાયક ન હોય, જેમ કે તેના કરતાં વયમાં મોટો હોવા કે અન્ય કોઈ કારણસર. આ લગ્નને શાસ્ત્રોમાં શુભ માનવામાં આવતું નથી.

૭. રાક્ષસ લગ્ન
જ્યારે એક પુરુષ અને સ્ત્રી એકબીજાને પસંદ કરે છે અને વરનો પરિવાર તેની સાથે સંમત થાય છે પરંતુ ક્ધયાનો પરિવાર અસંમત હોય છે, ત્યારે છોકરીની પસંદગીને ધ્યાનમાં રાખીને લગ્ન કરવા એ રાક્ષસ લગ્નની શ્રેણીમાં આવે છે.

ભગવાન શ્રી કૃષ્ણના પણ રાક્ષસ વિવાહ થયા હતા જેમાં રૂુક્મિકણીને શ્રી કૃષ્ણ પસંદ હતા, પરંતુ તેના પરિવારના સભ્યો તેના માટે તૈયાર નહોતા. પછી શ્રી કૃષ્ણએ રૂુક્મિકણીને ભગાડી જઈને તેની સાથે લગ્ન કર્યા. આ ઉપરાંત, અન્ય પ્રસિદ્ધ ઉદાહરણોમાં, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણની બહેન સુભદ્રાના અર્જુન સાથેના લગ્ન અને મહારાજ પૃથ્વીરાજ ચૌહાણના સંયોગિતા સાથેના લગ્ન પણ રાક્ષસ લગ્ન હતાં.

૮. પિશાચ લગ્ન
આ લગ્નને સૌથી અયોગ્ય લગ્ન તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યા છે. આ પ્રકારના લગ્નમાં ત્યારે કરવામાં આવ્યા હોય જ્યારે કોઈ છોકરી કાં તો બેભાન હોય અથવા ગાઢ નિંદ્રામાં હોય અથવા બળજબરીથી કોઈ અન્ય સાથે લગ્ન કરવામાં આવે, તે લગ્નને પિશાચ લગ્ન તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. આ લગ્ન એક અયોગ્ય લગ્ન છે. તે એક પ્રથા હતી જેમાં છોકરીને લગ્ન કરવા માટે દબાણ કરવામાં આવતું હતું. તેની સંમતિ વિના અજાણ્યા પુરુષ સાથે તેના લગ્ન કરાવી દેવામાં આવે અને જ્યારે તે હોશમાં આવે ત્યારે તેને ખબર પડે કે તે પરિણીત છે.

આપણે ભલે આપણા લગ્નોને ઉત્સાહની જેમ ઉજવીએ, તેમાં કંઈ ખોટું નથી. એ આનંદનો અવસર છે જ. પણ તેમાં રહેલા ધર્મત્ત્વનો લોપ ન થાય, વિધિ-વિધાનોમાં વેઠ ઉતારીને માત્ર દેખાડો બનાવી ન દેવાય તે જોવાની વડીલોની ફરજ છે. જેટલો સમય વર કે વધૂ તૈયાર થવામાં લગાડે તેનાથી ઓછા સમયમાં એમને અને પરિવારને વિવાહ આટોપી લેવા હોય છે. ફોટોશૂટમાં જેટલા પોઝ આપવામાં સમય વ્યતીત કરે છે તેનાથી અડધો સમય પણ વિવાહની વિધિના શાસ્ત્રોક્ત અર્થ સમજવામાં આપતા નથી. આપણી પરંપરામાં વિવાહ એ સામાજિક પરંપરા ભલે બની હોય, પણ તેની વિધિઓ અને તેના અર્થો સંપૂર્ણ શાસ્ત્રોક્ત અને ધાર્મિક છે એ ન ભૂલીએ.