શરદ ઋતુમાં આરોગ્યનું ધ્યાન કેવી રીતે રાખશો?

કવર સ્ટોરી -રાજેશ યાજ્ઞિક

તમે આ વાંચી રહ્યા હશો ત્યારે નવરાત્રિને વિરામ આપીને તમે શરદ પૂર્ણિમાની તૈયારી કરી રહ્યા હશો. શારદીય નવરાત્રીની સાથે જ શરૂ થાય છે શરદ ઋતુ. વરસાદ બાદ હવે શરદનું આગમન થઈ રહ્યું છે. આયુર્વેદ શરદને પિત્તના પ્રકોપનો સમય માને છે. આવી સ્થિતિમાં જમતી વખતે ખૂબ કાળજી રાખવી જરૂરી છે. વ્યક્તિએ સમયસર અને નિયમિત રીતે પાચન શક્તિ પ્રમાણે યોગ્ય માત્રામાં પોષક તત્વો ધરાવતો આહાર લેવો જોઈએ. આયુર્વેદ પ્રમાણે તેને ઋતુ સંધિ કાળ પણ કહેવામાં આવે છે. એટલે કે વરસાદી ઋતુ અને પાનખર વચ્ચેનો સમય. શિયાળાની શરૂઆતની આ મોસમ છે. દરમિયાન, વરસાદી ઋતુની ખાવાની ટેવ ધીમે ધીમે છોડી દેવી જોઈએ અને શરદઋતુની ખાણીપીણીની આદતો અપનાવવી જોઈએ.

આપણાં આરોગ્ય શાસ્ત્રોએ શરદ ઋતુ માટે કહ્યું છે, ‘રોગાણાં શારદી માતા’. અર્થાત શરદ ઋતુ રોગોની માતા છે. વર્ષા ઋતુમાં સંચિત પિત્તનો પ્રકોપ શરદ ઋતુમાં સામે આવે છે. વર્ષાઋતુમાં શરીર સતત શીતળ અને ભેજયુક્ત વાતાવરણમાં રહે છે. જ્યારે શરદ ઋતુના આરંભ સાથે જ ઉષ્ણતા વધે છે જેથી પ્રાકૃતિક રીતે પિત્તદોષ પણ વધે છે. આ સાથે જ આંખ આવવી, ગુમડા થવા, પાઈલ્સની પીડામાં વધારો થવો, તાવ આવવો, જેવા વિકારોની શૃંખલા નિર્માણ થાય છે.

માટે શરદ પૂર્ણિમાની ચાંદનીથી એ પિત્તનું શમન કરવામાં આવે છે. આપણે ત્યાંશરદ પૂર્ણિમાના દિવસે દૂધ પૌઆ કે ખીર આરોગવાની પરંપરા શા માટે છે? કારણ કે ખીરને ભોજનોમાં ‘રસરાજ’ કહેવામાં આવે છે.

આહારમાં ધ્યાનમાં રાખવા જેવી વાતો
ભૂખ લાગે ત્યારે જ ખાઓ! : વરસાદની ઋતુમાં પાચન શક્તિ ધીમી પડી જાય છે. તેની મંદતા પાનખરમાં ધીમે ધીમે વધવાનું શરૂ કરે છે. તેથી, જ્યારે તમે ભૂખ્યા હોવ ત્યારે જ ખોરાક લો. ભૂખ વગર ખાતા રહેવાથી પાચનક્રિયા બગડે છે અને પિત્તના વિકાર
થાય છે.

કોઈ પણ પદાર્થ ચાવીને ખાઓ
આપણે ત્યાં કહેવાતું કે પ્રત્યેક કોળિયો ૩૨ વખત ચાવવો જોઈએ. ખોરાક યોગ્ય રીતે ચાવીને ખાવાથી ભોજનનો આનંદ પણ આવે છે અને પાચન પણ યોગ્ય રીતે થાય છે. વિજ્ઞાન કહે છે કે મોઢામાં પેદા થતી લાળ ભોજનમાં યોગ્ય રીતે ભળે તો પાચન સારું થાય છે, જેને કારણે અપચો કે પિત્ત જેવી તકલીફો થતી નથી.

તે ઉપરાંત અન્ય ઘરેલુ ઉપચારો પણ આ ઋતુમાં આરોગ્યને સંભાળવામાં લાભદાયક સાબિત થાય છે જેમકે,

સ્નાન કરતા પહેલાં શરીર પર નાળિયેરનું તેલ લગાવવાથી અળાઈઓ નથી થતી. વધુ પડતા પરસેવાની સમસ્યા ધરાવતા લોકો માટે પણ આ ઉપાય લાભદાયક છે. ઉબટનથી સ્નાન કરવું પણ લાભદાયક ગણાયું છે.

સુગંધિત ફૂલો પણ પિત્તશામક માનવામાં આવે છે. માટે આ ઋતુમાં પારિજાત અને ચંપાના ફૂલ જેવા સુગંધિત ફૂલો પોતાની પાસે રાખવા જોઈએ.

ગરમીનો પ્રકોપ વધુ હોવાથી એ કહેવાની જરૂર ન હોવી જોઈએ કે સુતરાઉ કાપડના, થોડા ઢીલા અને હળવા રંગોના કપડાં આ ઋતુમાં પહેરવા માટે પસંદ કરવા જોઈએ. ખાસ કરીને ભારતીય હવામાનમાં સુતરાઉ કાપડના કપડાં ઉત્તમ છે.

વધારે પડતાં ઉજાગરા કરવાથી પિત્ત વધે છે. તમે કહેશો કે નવરાત્રીમાં જાગરણ તો કરીએ છીએ. તો નવરાત્રીના દસ દિવસ ઉપવાસ અથવા અમુક પ્રકારના અન્ન ખાઈને વ્રત કરવાની પણ પરંપરા આપણે ત્યાં રહી છે. સવારે મોડે સુધી ઊંઘી રહેવાને બદલે સમયસર ઊઠી હતું પણ લાભદાયક છે.

આ ઋતુમાં ઉત્પન્ન દોષોના નિકાલ માટે આયુર્વેદ ‘શોધન’ અને ‘પંચકર્મ’ કરાવવાની પણ સલાહ આપે છે. ઉપરાંત પેટ સાફ રહે તે માટે ‘વિરેચન’ કરાવવાની પણ સલાહ આપવામાં આવે છે.

શરીરના સ્વાસ્થ્ય માટે નસમાંથી લોહી કાઢવાને આયુર્વેદમાં ‘રક્તમોક્ષણ’ કહે છે. આયુર્વેદમાં કહેવાયું છે કે આરોગ્યની રક્ષા માટે રક્તમોક્ષણ દર પાનખરમાં એકવાર કરવું જોઈએ. રક્તમોક્ષણને કારણે ચહેરા પર ખીલ, નાકમાંથી રક્તસ્ત્રાવ, નેત્રસ્તર દાહ, ફોડલીઓ વગેરે જેવી કોઈ વિકૃતિઓ થતી નથી. રક્તદાન એ પણ રક્તમોક્ષણનો એક પ્રકાર છે. તેથી, જે લોકો સક્ષમ છે, તેઓએ આ સિઝનની શરૂઆતમાં એકવાર બ્લડ બેંકમાં રક્તદાન કરવું જોઈએ. રક્તદાન નિષ્ણાત તબીબોના માર્ગદર્શન હેઠળ કરવામાં આવે છે, તેથી ચિંતા કરવાની જરૂર નથી.

આ ઋતુમાં દૂધ, ઘી, ચોખા, ગોળ, પેઠા, દ્રાક્ષ, કિશમિશ, કાળી દ્રાક્ષ અને ઋતુ પ્રમાણેના ફળ વગેરે આરોગ્યની રક્ષા કરે છે. ગુલકંદ ખાવાથી પણ પિત્ત નિવારક શક્તિ ઉત્પન્ન
થાય છે. રાત્રે (સૂવાના ઓછામાં ઓછા એક કલાક પહેલા) ગળ્યું દૂધ પીવું, ચુસકીઓ સાથે, તેને વારંવાર મોંમાં ફેરવવું. દિવસમાં ૭-૮ ગ્લાસ પાણી પીવું સ્વાસ્થ્ય માટે સારું છે.

ખાટા, ખારા, તીખા ખોરાક અને ભારે ભોજનને ટાળવું એમ આયુર્વેદમાં કહેવાયું છે. તળેલું ખાવું, અથાણું ખાવું, મોડી રાત્રે ખાવું કે વાસી ખોરાક અને મોડા સૂવું સ્વાસ્થ્ય માટે જોખમી છે કારણ કે પાનખર એ રોગોની જનની છે. જો કોઈ નાની-મોટી બીમારી હોય તો આ સિઝનમાં તે ભડકી જાય છે, તેથી તેને બાજુ પર રાખો.

કડવો રસ પાનખરમાં ખૂબ જ ઉપયોગી છે. માટે ક્યારેક કારેલા ચાવવા, તો ક્યારેક લીમડાના ૧૦-૧૨ પાન ચાવવા. આ કડવો રસ સ્વાદમાં સારો નથી હોતો, પરંતુ તે ભૂખને ઉત્તેજિત કરે છે અને ખોરાકના પાચનમાં મદદ કરે છે.

ઘણાની આંખો બળતરા સાથે લાલ થઈ જાય છે. કેટલાકને માથાનો દુખાવો થઈ શકે છે. તેથી મોંમાં પાણીની એક ચુસ્કી લો અને અંદરથી કોગળા કરો અને જો તમને ચાંદીનું કે તાંબાનું વાસણ અથવા જે કંઈ મળે તો તેમાં પાણી ભરો, તેમાં તમારી આંખો ડુબાડીને આંખ પટપટાવતા રહો. વારાફરતી બંને આંખો માટે આ પ્રક્રિયા કરો. તેનાથી આંખો અને માથાની ગરમી દૂર થશે. માથાનો દુખાવો અને આંખોમાં બળતરાથી રાહત મળશે અને દ્રષ્ટિમાં સુધારો થશે.

આ ઋતુમાં તડકામાં ચાલવું, શરીર પર બરફ લગાવવો , ઝાકળમાં ભીનું થવું, પંખાના જોરદાર પવનમાં સતત બેસી રહેવું, ગુસ્સો આવવો, ચીડિયાપણું આવવું વગેરેથી સખત રીતે દૂર રહેવું જોઈએ. આ વસ્તુઓને કારણે શરીરમાં વાત વગેરે દોષોનું સંતુલન ખોરવાય છે અને વિકારો ઉત્પન્ન થાય છે.