ફોકસ: પંચાવન વર્ષથી કથળી રહી છે પૃથ્વીની ‘તબીયત’

-નરેન્દ્ર શર્મા

દર વર્ષે 22 એપ્રિલના રોજ, વિશ્વના 190થી વધુ દેશો પૃથ્વીના બગડતા સ્વાસ્થ્ય પર ચિંતા વ્યક્ત કરવા માટે એકત્રિત થાય છે, તેને સુધારવાની હાકલ કરે છે, નવી નીતિઓ બનાવે છે, નવા તારણો કાઢે છે, તેમ છતાં પૃથ્વીનું સ્વાસ્થ્ય ધીમે ધીમે કથળી રહ્યું છે. 22 એપ્રિલ, 1970 ના રોજ, પ્રથમ વખત, વિશ્વના ઘણા પર્યાવરણવાદીઓ અમેરિકામાં એકઠા થયા હતા અને ચેતવણી આપી હતી કે જો ઔદ્યોગિકીકરણને કારણે, આપણી નદીઓમાં આ રીતે જ કચરો ઠલવાતો રહેશે, હવામાં ઝેર ભળતું રહેશે, વૃક્ષો કાપવાનું ચાલુ રહેશે અને ગ્લેશિયર્સનો બરફ પીગળવાનું ચાલુ રહેશે, તો ટૂંક સમયમાં આ પૃથ્વી માનવો માટે રહેવાલાયક નહીં રહે. જ્યારે વૈજ્ઞાનિકોએ પહેલી વાર આ બધું ઊંચા સ્વરે કહ્યું હતું, ત્યારે કુદરતી રીતે ચિંતા ઊભી થઈ અને વિશ્વની લગભગ દરેક સરકારે પૃથ્વીને બચાવવાનો સંકલ્પ કર્યો.

વાસ્તવમાં, છેલ્લા સાડા પાંચ દાયકામાં દરેક દેશે પૃથ્વીને બચાવવાના નામે મોટી-મોટી નીતિઓ બનાવી છે. યોજનાઓનું નેટવર્ક બિછાવવામાં આવ્યું છે, મિટિંગો અને સેમિનારો થતા રહ્યા છે અને હવે તો સોશિયલ મીડિયા પર પણ રાત-દિવસ ચિંતા વ્યક્ત કરવામાં આવી રહી છે, પરંતુ આ બધા પછી પણ પરિણામ બિલકુલ હકારાત્મક નથી આવ્યું.1970માં જે રીતે વૈજ્ઞાનિકોને પૃથ્વીનું સ્વાસ્થ્ય બગડતું જણાયું હતું, આ 55 વર્ષોમાં એક પણ વાર પરિસ્થિતિમાં સુધારો થયો નથી; પૃથ્વીનું સ્વાસ્થ્ય સતત બગડી રહ્યું છે. તેમ છતાં, દર વર્ષે પૃથ્વીના સ્વાસ્થ્યના નિષ્ણાતો નવી યોજનાઓ સાથે આવે છે. નવી નવી પ્રેરણા માટે હાકલ કરે છે, પરંતુ પરિણામ સ્વરૂપે કશું બદલાતું નથી. નિષ્ણાતોએ આ વર્ષે પૃથ્વી દિવસ પર પૃથ્વીને બચાવવા માટે આહવાન કર્યું છે તે થીમ છે આપણી શક્તિ, આપણો ગ્રહ.

આપણી શક્તિનો અર્થ એ નથી કે સરકાર, ઉદ્યોગ અથવા વૈજ્ઞાનિકોની કોઈ શક્તિ, પરંતુ તેનો અર્થ એ છે કે તે આપણી આદતો, આપણું વર્તન અને આપણો વપરાશ જ છે, જે આખરે આપણી પૃથ્વીના સ્વાસ્થ્યને અસર કરે છે. એકંદરે, આપણે ખરેખર પૃથ્વીને બચાવવા માટે કંઈક કરવું છે કે ફક્ત મોટી મોટી વાતો કરવી છે તે પસંદ કરવાની શક્તિ આપણી છે. પૃથ્વી માત્ર એક ભૌગોલિક વિસ્તાર નથી, તે જીવંત ગ્રહ છે. તેથી, જો આપણે પૃથ્વીને બચાવવા માટે કોઈપણ જીવંત મનુષ્યની જેમ પ્રામાણિકપણે પ્રયાસ નહીં કરીએ, તો ટૂંક સમયમાં એવો સમય આવશે જ્યારે આપણી બધી સમજદારી અને તમામ જ્ઞાન હોવા છતાં, પૃથ્વીની સ્થિતિમાં સુધારો થશે નહીં. ઉદાહરણ તરીકે, તે અજાણી હકીકત નથી કે પૃથ્વી સામે સૌથી મોટી સમસ્યા પ્લાસ્ટિકની છે.

આ પણ વાંચો: ફોકસ: દુનિયા કેટલી પણ બદલાઇ ગઇ હોય લગ્નોમાં જાસૂસી હજુ પણ થાય છે

પ્લાસ્ટિકના જોખમ વિશે આપણે આજે પહેલીવાર નથી જાણી રહ્યા. ઘણા વર્ષોથી, એમ કહો કે ઘણા દાયકાઓથી જાણીએ છીએ અને સરકાર પણ પ્લાસ્ટિકના ન્યૂનતમ ઉપયોગ માટે હાકલ કરી રહી છે. ભારત જેવા દેશમાં તાજેતરના વર્ષોમાં પ્લાસ્ટિકના ઉપયોગ પર વિવિધ પ્રકારના નિયંત્રણો લાદવામાં આવ્યા છે, પરંતુ આશ્ર્ચર્યની વાત એ છે કે પ્લાસ્ટિકથી બચવા માટે રાત-દિવસ આહ્વાનો, નિયંત્રણો અને નીતિઓ બનાવવામાં આવી રહી હોવા છતાં, પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ ઘટવાને બદલે દિવસેને દિવસે વધી રહ્યો છે. આજે, દર વર્ષે 400 મિલિયન ટનથી વધુ પ્લાસ્ટિકનું ઉત્પાદન થાય છે અને તેમાંથી 50 ટકા સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક છે, જે પૃથ્વીના સ્વાસ્થ્ય માટે સૌથી ખતરનાક છે. આશ્ર્ચર્યની વાત એ છે કે છેલ્લા 55 વર્ષથી સતત બૂમો પાડી પાડીને કહેવામાં આવી રહ્યું છે સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક પૃથ્વીને ગળી જશે, પરંતુ પૃથ્વી છોડો, હવે તો સમુદ્ર પણ આ પ્લાસ્ટિકથી ઢંકાઈ ગયો છે.

તમામ સખ્તાઇ છતાં વિશ્વના કોઈપણ દેશમાં પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ બંધ થઈ રહ્યો નથી. હવે તો દર વર્ષે 80 લાખ ટનથી વધુ પ્લાસ્ટિક દરિયામાંથી મળી રહ્યું છે, જે એક સમયે ખારી રેતીથી ભરેલું હતું. હવે તે રેતીમાં પ્લાસ્ટિકનું પ્રમાણ દિવસેને દિવસે વધી રહ્યું છે. દરિયાના ઘણા વિસ્તારોમાં, કિનારે ધોવાઈ ગયેલા પ્લાસ્ટિકના નાના ટુકડાને કારણે સમુદ્રની અંદર પ્લાસ્ટિકના પહાડો રચાયા છે.

જમીન અને સમુદ્રની વાત તો છોડો, દુનિયાના ભાગ્યે જ કોઈ દેશમાં આવી ખાદ્ય સામગ્રી બચી છે, જેમાં માઇક્રોપ્લાસ્ટિકના ટુકડા મોટા પાયે ભળેલા ન હોય. નવજાત બાળકોના લોહીમાં પણ પ્લાસ્ટિકના કણો મળી આવ્યા છે. છેવટે,આ પરિસ્થિતિઓ શું સૂચવે છે? કદાચ આ જ વાતની આપણે ચિંતા તો ઘણી વ્યક્ત કરીએ છીએ, પરંતુ અમલ બિલકુલ કરતાં નથી. આવી સ્થિતિમાં ધરતીનું સ્વાસ્થ્ય કેવી રીતે સુધરશે? સૌથી ખરાબ પરિસ્થિતિ આપણી પોતાની જ છે. દેશમાં દિલ્હીની હવા સતત ઝેરી બની રહી છે. પહેલા વર્ષમાં 20-25 દિવસ આ સ્થિતિ રહેતી હતી, પછી એક-બે મહિના સુધી દિલ્હીની હવામાં પ્રદૂષણનું સ્તર વધ્યું. આજે વર્ષમાં 9 મહિના દિલ્હીની હવા ઝેરી રહે છે. આમાં કોઈ સુધારો થઈ રહ્યો નથી અને હવે દેશના ચોથા ભાગના શહેરોની હાલત દિલ્હી જેવી છે અને દેશના 3000 શહેરોમાંથી 2000થી વધુ શહેરો ખૂબ જ ઝડપથી વાયુ પ્રદૂષણની ઝપેટમાં આવી રહ્યા છે.

આ પણ વાંચો: ફોકસઃ ટીનેજર્સ કેમ બની રહ્યાં છે અનિદ્રાના શિકાર?

આવી જ હાલત આપણી નદીઓની પણ છે. ગંગા, યમુના જેવી નદીઓ પ્રદૂષણને કારણે પ્રદૂષિત થઈ રહી છે. અગાઉ માત્ર ઔદ્યોગિક એકમોનું ગંદું પાણી જ તેમાં પ્રવેશતું હતું અને તેને ઝેરી બનાવતું હતું, પરંતુ હવે આપણી આ નદીઓમાં પ્લાસ્ટિક મોટું જોખમ બની ગયું છે. જે રીતે મહાસાગરો માઈક્રોપ્લાસ્ટિકથી ભરાઈ રહ્યા છે, તેવી જ સ્થિતિ દેશની પવિત્ર નદીઓની થઈ છે. ગંગા નદી, જેનું સફાઈ અભિયાન 1985 થી સતત ચાલી રહ્યું છે, તે આજે લાખો ટન પ્લાસ્ટિક કચરાની ખાણ બની ગઈ છે. જે રીતે હિમાલયના ગ્લેશિયર્સ સતત પીગળી રહ્યા છે, એવી સ્થિતિ ઊભી થઈ શકે છે કે ગંગા નદી સુકાઈ જાય અથવા મોસમી નદી બની જાય. ભારત સરકારે વર્ષ 2022માં સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો, પરંતુ આ પ્રતિબંધ દેશમાં કામ કરી શક્યો નહીં. બીજી તરફ આ પ્રતિબંધના કારણે વેપારીઓ અને નાના દુકાનદારોએ દર વર્ષે પોલીસને કરોડો રૂપિયાની લાંચ આપવી પડે છે જેથી આ પ્રતિબંધના પરિણામોનો સામનો કરવો ન પડે. આ રીતે જ્યાં એક તરફ ભ્રષ્ટાચાર પૃથ્વી પર દિન પ્રતિદિન પ્રદૂષણનો બોજ વધારી રહ્યો છે તો બીજી તરફ તે ધરતીનું સ્વાસ્થ્ય પણ ખરાબ કરી રહ્યો છે.

વાસ્તવમાં, આપણું સંકટ એ છે કે એક તરફ આપણે પૃથ્વીના બગડતા સ્વાસ્થ્યને જોઈને ચિંતિત થઈએ છીએ, તો બીજી તરફ આપણે આપણા વપરાશને જાણતા હોવા છતાં બદલી રહ્યા નથી જે પૃથ્વીના રોગોનું મુખ્ય કારણ છે. આપણી જીવનશૈલી સાથે બિલકુલ સમાધાન નથી કરી રહ્યા. આવી સ્થિતિમાં, બે વસ્તુઓ એક સાથે કેવી રીતે થઈ શકે? જો આપણે આપણી જીવનશૈલી સાથે સહેજ પણ બાંધછોડ નહિ કરીએ તો ગમે તેટલી બૂમો પાડીએ પણ ધરતીનું સ્વાસ્થ્ય આપણે બચાવી નહીં શકીએ. આ બધું આપણે જેટલું જલદી સમજીએ એટલું સારું.