AI પર વધુ પડતો આધાર આપણને મનોરોગી બનાવી દેશે?
મેલ મેટર્સ -અંકિત દેસાઈ
આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ AI એ આજના યુગની ક્રાંતિકારી ટેકનોલોજી છે. રોજિંદા જીવનના લગભગ દરેક પાસામાં તેની હાજરી વધી રહી છે. સ્માર્ટફોનના આસિસ્ટન્ટથી લઈને નેવિગેશન એપ્સ સુધી, સ્વાસ્થ્ય સંભાળથી લઈને મનોરંજન સુધી, AI આપણને અભૂતપૂર્વ સગવડ અને કાર્યક્ષમતા પ્રદાન કરી રહ્યું છે. તે આપણું કામ સરળ બનાવે છે, સમય બચાવે છે અને જટિલ સમસ્યાઓ ઉકેલવામાં મદદ કરે છે, પરંતુ, જેમ દરેક સિક્કાની બે બાજુ હોય છે, તેમ AI પરની આપણી વધતી જતી નિર્ભરતા કેટલીક ચિંતા પણ ઊભી કરે છે. સૌથી મહત્ત્વનો પ્રશ્ન એ છે કે, શું આવો વધુ પડતો આધાર લાંબા ગાળે આપણા માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક તો નહીં થાયને? શું તે આપણને માનસિક રીતે નિષ્ક્રિય અને કદાચ, મનોરોગી બનાવી શકે છે?
આપણા મગજને સતત કસરતની જરૂર હોય છે, જેમ શરીરના સ્નાયુઓને હોય છે. જ્યારે આપણે નાની નાની સમસ્યાઓ જાતે ઉકેલીએ છીએ, માહિતી યાદ રાખવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ, ગણતરીઓ જાતે કરીએ છીએ કે રસ્તો શોધવા માટે આસપાસનાં ચિહ્નો પર ધ્યાન આપીએ છીએ, ત્યારે આપણું મગજ સક્રિય રહે છે. તેની ન્યુરલ કનેક્શન્સ મજબૂત બને છે, યાદશક્તિ તેજ રહે છે અને સમસ્યા હલ કરવાની ક્ષમતા વિકસે છે, પરંતુ AI ના આગમનથી આ પ્રક્રિયામાં મોટો ફેરફાર આવ્યો છે.
હવે આપણે સામાન્ય ગણતરી માટે કેલ્ક્યુલેટર એપનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, ફોન નંબર યાદ રાખવાને બદલે કોન્ટેક્ટ લિસ્ટ પર નિર્ભર રહીએ છીએ, જોડણી અને વ્યાકરણ ચકાસવા માટે AI ટૂલ્સનો ઉપયોગ કરીએ છીએ, અને રસ્તો શોધવા માટે સંપૂર્ણપણે GPS પર આધાર રાખીએ છીએ. આ બધી સુવિધા નિ:શંકપણે ઉપયોગી છે, પરંતુ તે અજાણતાં જ આપણા મગજને મળતી રોજિંદી કસરત ઘટાડી રહી છે. જેમ નિયમિત કસરતના અભાવે શરીરના સ્નાયુઓ નબળા પડી જાય છે તેમ માનસિક કસરતના અભાવે આપણી જ્ઞાનાત્મક ક્ષમતાઓ જેમ કે યાદશક્તિ, ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની શક્તિ, અને તાર્કિક વિચારસરણી કુંઠિત થઈ શકે છે.
આ એક પ્રકારની ‘માનસિક આળસ’ તરફ દોરી જાય છે, જ્યાં આપણે વિચારવાનું અને પ્રયત્ન કરવાનું ટાળીએ છીએ, કારણ કે AI તરત જ જવાબ
આપી દે છે.
બીજી મહત્ત્વની વાત પરિશ્રમની છે. AI આપણો ઘણો સમય અને શ્રમ બચાવે છે. જે કાર્યો પહેલાં કલાકો માંગી લેતા હતા, તે હવે મિનિટોમાં થઈ જાય છે. રિસર્ચ કરવું, ડેટા એનાલિસિસ કરવાં, ભાષાંતર કરવું કે પછી ઈમેલનો મુસદ્દો તૈયાર કરવો આ બધું કામ AI સરળતાથી કરી આપે છે. આનાથી આપણને જે સમય મળે છે, તે સૈદ્ધાંતિક રીતે તો સારી વાત છે, પરંતુ, ઘણીવાર પરિશ્રમનો અભાવ આપણને માનસિક સંતોષથી વંચિત રાખે છે. કોઈ પડકારજનક કાર્ય જાતે પૂર્ણ કર્યા પછી જે સિદ્ધિની ભાવના અને આત્મવિશ્વાસ જાગે છે તે કદાચ AI દ્વારા સરળતાથી કામ પતાવી દેવાથી નથી મળતો.
પરિશ્રમ માત્ર શારીરિક જ નહીં, માનસિક પણ હોય છે. જ્યારે આપણે કોઈ સમસ્યા પર વિચાર કરીએ છીએ, સંઘર્ષ કરીએ છીએ અને અંતે ઉકેલ શોધી કાઢીએ છીએ, ત્યારે તે પ્રક્રિયા આપણને વધુ સક્ષમ બનાવે છે. AI આ સંઘર્ષ અને પરિશ્રમને બાયપાસ કરી દે છે, જે લાંબા ગાળે આપણી સહનશક્તિ અને સમસ્યાનો સામનો કરવાની ક્ષમતાને ઘટાડી શકે છે.
ટૂંકમાં, આ બધા સાથે જોડાયેલો એક વધુ ગંભીર મુદ્દો છે મનનું વહેલું ફ્રી થઈ જવું અને પછી શરૂ થઈ જાય છે આપનું ઓવર થિંકિંગ. AI આપણું કામ ઝડપથી પતાવી દે પછી આપણું મન અપેક્ષા કરતાં વહેલું ‘ફ્રી’ અથવા ‘નવરું’ થઈ જાય છે. સામાન્ય રીતે, જ્યારે આપણે કોઈ કાર્યમાં વ્યસ્ત હોઈએ છીએ, ત્યારે આપણું મન તેમાં કેન્દ્રિત રહે છે, પરંતુ જ્યારે આપણી પાસે કરવા માટે કશું ન હોય (અથવા AI એ બધું સંભાળી લીધું હોય) ત્યારે આપણું મન ભટકવા લાગે છે. કહેવત છે કે ‘નવરું મન નખ્ખોદ વાળે’. આ કિસ્સામાં, ખાલી પડેલું મન ઘણીવાર ઓવર થિંકિંગનો શિકાર બને છે. તે ભૂતકાળની ઘટનાઓ, ભવિષ્યની ચિંતાઓ અથવા નકારાત્મક વિચારોના ચક્રમાં ફસાઈ જાય છે. જે કામ પહેલા આપણને વ્યસ્ત રાખતું હતું અને માનસિક રીતે રોકાયેલું રાખતું હતું, તેના અભાવે મન વિચારોના એવા વમળમાં અટવાઈ જાય છે જે તણાવ, ચિંતા અને ઉદાસીનતા તરફ દોરી શકે છે. આ સતત ઓવર થિંકિંગ માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે અત્યંત હાનિકારક છે અને લાંબા ગાળે ગંભીર માનસિક સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે.તો શું આનો અર્થ એ છે કે આપણે AI નો ઉપયોગ કરવાનું બંધ કરી દેવું જોઈએ? બિલકુલ નહીં. AI એક શક્તિશાળી સાધન છે અને તેનો સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ આપણા જીવનને વધુ સારું બનાવી શકે છે. સમસ્યા AI માં નથી, પરંતુ તેના પરની આપણી આંધળી અને વધુ પડતી નિર્ભરતામાં છે. આપણે સંતુલન શોધવાની જરૂર છે. આપણે AI નો ઉપયોગ એક સહાયક
તરીકે કરવો જોઈએ, આપણા વિકલ્પ તરીકે નહીં.
આપણે સભાનપણે કેટલીક બાબત જાતે કરવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ. નાની ગણતરીઓ મનમાં કરવી, ક્યારેક GPS વગર રસ્તો શોધવાનો પ્રયાસ કરવો, મહત્ત્વની માહિતી યાદ રાખવાનો પ્રયાસ કરવો અને કોઈ વિષય પર વિચારતા પહેલા સીધા AI ને પૂછવાને બદલે જાતે મંથન કરવું આવી નાની નાની આદત આપણા મગજને સક્રિય રાખવામાં મદદ કરી શકે છે. AI દ્વારા બચાવેલા સમયનો ઉપયોગ આપણે રચનાત્મક કાર્યો, શોખ કેળવવા, શારીરિક કસરત કરવા, સામાજિક સંબંધો મજબૂત કરવા અથવા નવી કુશળતા શીખવામાં કરવો જોઈએ, નહીં કે માત્ર નવરા બેસીને ઓવર થિંકિંગ કરવામાં.
AI પરની વધુ પડતો આધાર આપણને સીધા મનોરોગી બનાવી દેશે તેમ કહેવું પણ કદાચ અતિશયોક્તિભર્યું હશે. આમ છતાં તે ચોક્કસપણે આપણા માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે જોખમો ઊભાં કરે છે એ હકીકત છે. લાંબા ગાળે આપણી જ્ઞાનાત્મક ક્ષમતાઓ અને માનસિક સુખાકારી પર નકારાત્મક અસર કરી શકે છે તેથી, ટેકનોલોજીના આ યુગમાં, આપણે AI નો ઉપયોગ સંતુલિત અને સભાન રીતે કરવો અત્યંત જરૂરી છે, જેથી આપણે તેના લાભો માણી શકીએ અને સંભવિત નુકસાનથી બચી શકીએ. આપણું માનસિક સ્વાસ્થ્ય આપણી પોતાની જવાબદારી છે, અને ટેકનોલોજીનો સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ તેમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે.