સાંધાના દુખાવા ને ખરજવામાં રાહત આપે છે ગૂગળ

વિશેષ -રેખા દેશરાજ

ગૂગળ, એક ઘટાદાર વૃક્ષ છે, તેમાંથી જે રેઝિન અથવા ગુંદર જેવો પદાર્થ નીકળે છે તેને ગૂગળ કહેવાય છે. સદીઓથી આયુર્વેદમાં તેનો ઔષધ તરીકે ઉપયોગ થતો આવ્યો છે. ગૂગળના આ ગુંદરમાંથી ઘણી આયુર્વેદિક દવાઓ બનાવવામાં આવે છે. તેમાંથી જ કૈશોર ગૂગળ, ચાંદપ્રભા વટી અને મહાયોગરાજ ગૂગળ જેવી રચનાઓ બને છે. ભારતમાં ગૂગળ વૃક્ષની બે પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે. એકનું નામ કોમિફોરા મુકુલ અને બીજુ કોમિફોરા રાક્સબર્ધાયી. ભારતની બહાર આફ્રિકામાં એક પ્રજાતિ જોવા મળે છે, જેને કોમીફોરા આફ્રિકાના કહેવામાં આવે છે. તે બુર્સરેસી કુટુંબનું એક વૃક્ષ છે, જેની જીનસ કોમિફોરા છે. ઘણી જગ્યાએ, ગૂગળ ઝાડમાંથી મળતો ગુંદર અથવા રેઝિન પીળાશ પડતા અથવા ઘેરા લાલ રંગનો હોય છે, ઘણી જગ્યાએ ગુંદરનો રંગ ઘેરો બદામી હોય છે. તેમાં હળવી મીઠી સુગંધ હોય છે. જો તમે તેને આગમાં મૂકો છો, તો તે એક સુગંધ આપે છે. તેથી તેનો ઉપયોગ મંદિરો અને પૂજા સ્થાનોમાં પ્રગટાવવામાં આવતી અગરબત્તીઓમાં થાય છે. આ રેઝિન અથવા ગમ કડવો, તીખો અને ગરમ હોય છે. તે કફ, વાત, ક્રૃમી, વસ્ત્ર, ષોડશ અને અર્શનાશક છે. આયુર્વેદમાં આ ગુંદર અથવા રેઝિનના પાંચ પ્રકાર જણાવવામાં આવ્યા છે, જે આ પ્રમાણે છે – મહિષાક્ષ, મહાનિલ, કુમુદ, પદ્મ અને હિરણ્ય. તેમાંથી મહિષાક્ષ અને મહાનિલ હાથીઓ માટે ઉપયોગી છે અને કુમુદ અને પદ્મ ઘોડાઓ માટે ઉપયોગી છે. જ્યારે પાંચમું હિરણ્ય ગૂગળ મનુષ્ય માટે ઉપયોગી છે. ગૂગળમાંથી ઘણા બધા ફોર્મ્યુલા તો બને જ છે, સાથે તે ત્રિફળા, ગોક્ષરાદિ ગૂગળ, સિંહનાદ અને ચંદ્રપ્રભા ગૂગળ વગેરે જેવા ફોર્મ્યુલેશનમાં પણ ઉપયોગી પદાર્થ છે.

ગૂગળનું વૃક્ષ ઘટાદાર હોય છે, જેના પાંદડા નાના હોય છે. તે માત્ર વરસાદની મોસમમાં જ ઊગે છે, તે જ સમયે તેના પર પાંદડા દેખાય છે, બાકીના મહિનાઓ એટલે કે શિયાળા અને ઉનાળામાં, તેની વૃદ્ધિ અટકી જાય છે અને તે પાંદડા વિનાનું બની જાય છે. સામાન્ય રીતે ગૂગળનું ઝાડ 3 થી 4 મીટર ઊંચું હોય છે. તેના થડમાંથી જે સફેદ રંગનું દૂધ નીકળે છે તે જ ગૂગળ કે ગમ. ગૂગળનાં વૃક્ષો એક સમયે ભારતના ઘણા ભાગોમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં જોવા મળતા હતા. અગાઉ કર્ણાટક, રાજસ્થાન, ગુજરાત અને મધ્ય પ્રદેશનાં જંગલોમાં તે પોતાની મેળે ઊગતું હતું. જોકે હવે, જડીબુટ્ટીઓ બનાવવા માટે તેની ખૂબ માગ હોવાથી, ઘણી જગ્યાએ તે વ્યવસાયિક રીતે ઉગાડવામાં આવે છે. ભારતમાં ગૂગળની માગ વધુ અને ઉત્પાદન ઓછું હોવાથી પાકિસ્તાન અને અફઘાનિસ્તાનમાંથી તેની આયાત કરવામાં આવે છે. તાજેતરનાં વર્ષોમાં, ભારતના ઘણા ભાગોમાં, ખાસ કરીને મધ્ય પ્રદેશ અને રાજસ્થાનમાં ગૂગળની ખેતી ખૂબ જ નફાકારક રોકડ પાક તરીકે ઊભરી આવી છે.

જો યોગ્ય રીતે કરવામાં આવે તો એક એકરમાં ગૂગળની ખેતી કરવાથી વાર્ષિક પાંચ લાખ રૂપિયા સુધીનો નફો મળે છે. પહેલા માત્ર તેના ગુંદરનો ઉપયોગ થતો હતો, પરંતુ હવે જ્યારે ઉપયોગની તકનીક અને સંશોધન સુવિધાઓ આગળ વધી છે, ત્યારે આ વૃક્ષના દરેક ભાગનો ઔષધીય ઉપયોગ થવા લાગ્યો છે. ત્રણથી ચાર મીટર ઊંચા ગૂગળના ઝાડમાંથી જે ગુંદર નીકળે છે તેની બજારમાં સારી કિંમત મળે છે. ગૂગળનું વૃક્ષ ઉગાડવા માટે ઉષ્ણકટિબંધીય અને શુષ્ક આબોહવા જરૂરી છે. તેને બગીચાઓમાં વાડ તરીકે અથવા ખેતરોમાં ફેન્સિંગ તરીકે પણ વાવવામાં આવે છે. રેતાળ અને ડુંગરાળ જમીન જેમાં પાણીનો સારો નિકાલ હોય તે આની ખેતી માટે સૌથી યોગ્ય છે. તે શુષ્ક સ્થળોએ પણ સારી રીતે ઊગે છે. તેથી તે બિન-પિયત વિસ્તારોમાં પણ સરળતાથી ઉગાડવામાં આવે છે. તેથી તે પડતર જમીનના વિકાસમાં મદદરૂપ થાય છે.

ગૂગળનો છોડ સામાન્ય રીતે કલમ દ્વારા ઊગાડવામાં આવે છે. 4 થી 5 ટકા ગૂગળના વૃક્ષો વાવણી દ્વારા ઉગાડવામાં આવે છે. જૂન અને જુલાઈ મહિનામાં 10 મિમી જાડી ડાળી કાપીને તેને નર્સરીમાં પોલી બેગમાં બાંધીને એક વર્ષ માટે છોડી દેવામાં આવે છે. એક વર્ષ પછી, તેને ખેતરમાં અથવા બગીચામાં અથવા સીમામાં વાવેતર કરવામાં આવે છે. ગૂગળના છોડને એક મીટરના અંતરે અને બે મીટરના અંતરે પંક્તિથી રોપવામાં આવે છે. એક એકરમાં 2000 ગૂગળનાં વૃક્ષો વાવવામાં આવે છે. રોપવાના સમયે, દરેક ગૂગળના છોડને સરેરાશ 10 કિલો સડેલા છાણના ખાતરની જરૂર પડે છે, જેના કારણે તે ખૂબ સારી રીતે વધે છે. આ ખાતરમાં લીમડાની કેક ઉમેરવાથી તે ઉધઈથી સુરક્ષિત રહે છે. સામાન્ય રીતે પ્રથમ વર્ષમાં દર મહિને, બીજા વર્ષે દર બે-ત્રણ મહિને અને બે વર્ષ પછી સામાન્ય રીતે તેને પાણી આપવાની જરૂર હોતી નથી, છતાં પાંચ વર્ષ પછી, દર થોડા મહિને તેને પાણી આપી શકાય છે.

ગૂગળના છોડની આસપાસ ઊગતું ઘાસ દૂર કરતા રહેવું જોઈએ. ગૂગળના છોડમાંથી પહેલી ઉપજ લગભગ 8 વર્ષ પછી મળે છે, પરંતુ તેને કેટલીક નવી રીતે ઉછેરવાથી વહેલું પરિણામ મળવા લાગે છે. પ્રથમ વર્ષમાં ગૂગળના ઝાડમાંથી લગભગ એક કિલોગ્રામ ગૂગળ મળે છે. પાછળથી, જેમ જેમ વૃક્ષને કાપવાનું ચાલુ રહે છે અને તેની ઉંમર વધતી જાય છે, તેમ ગુંદર અથવા રેઝિનનું પ્રમાણ વધતું જાય છે. બજારમાં સો ટકા શુદ્ધ ગૂગળ 400 થી 500 રૂપિયા પ્રતિ કિલોના ભાવે વેચાય છે. બજારમાં ઉપલબ્ધતાને આધારે તેની કિંમતમાં વધઘટ થતી રહે છે. કેટલીકવાર તે 1000 રૂપિયા પ્રતિ કિલો સુધી વેચાય છે.

શરૂઆતમાં એક એકરમાંથી સરેરાશ 2 લાખ રૂપિયા વાર્ષિક નફો થાય છે, જે બાદમાં સારા પાકના નેટવર્કને કારણે વાર્ષિક રૂ. પાંચ થી છ લાખ સુધી વધે છે. ગૂગળના અગણિત સ્વાસ્થ્ય લાભો છે. હૃદય રોગના કિસ્સામાં તે ખૂબ જ ફાયદાકારક છે. કારણ કે ગૂગળનું ગમ કોલેસ્ટ્રોલ ઘટાડે છે. તે બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરે છે. તેનો ઉપયોગથી સ્થૂળતાને નિયંત્રિત કરવામાં પણ મદદ કરે છે. તે સંધિવા અને શરીરના અન્ય દુખાવા માટે પણ રાહત આપે છે, કારણ કે તેના ઉપયોગથી શરીરમાં સોજો ઓછો થાય છે, ખાસ કરીને સાંધાનો સોજો અને દુખાવો. ખરજવું, ફોડલી અને અન્ય વિકૃતિઓ જેવા ચામડીના રોગોમાં તે ખૂબ જ અસરકારક છે. ગૂગળ થાઇરોઇડ અને પ્રજનન સ્વાસ્થ્યને સંતુલિત કરવામાં પણ ખૂબ ઉપયોગી છે. આજકાલ, ગૂગળ મોટાભાગે રાજસ્થાન (થાર રણ), ઉત્તર પ્રદેશ (બુંદેલખંડ), ગુજરાત, મધ્ય પ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્રમાં ઉગાડવામાં આવે છે. મૂળભૂત રીતે, આયુર્વેદમાં, તે હૃદય રોગ, સાંધાનો દુખાવો, સ્થૂળતા અને અન્ય ઘણી સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત સમસ્યાઓથી રાહત આપે છે.