ભારતીય વિજ્ઞાનની નવી મંજિલ AI – આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ
ફોકસ પ્લસ – વિણા ગૌતમ
ભારતીય વિજ્ઞાન દિવસ એટલે 28 ફેબ્રુઆરી નિમિત્તે, મહાન વૈજ્ઞાનિક ચંદ્રશેખર વૈંકટરમનની `રમણ પ્રભાવ’ શોધને સમર્પિત છે. દેશ અને સમાજની વૈજ્ઞાનિક દિશા નક્કી કરવા માટે એક થીમ અથવા કેન્દ્રીય થીમ પસંદ કરે છે. આ વર્ષની રાષ્ટ્રીય વિજ્ઞાન દિવસની થીમ `વિકસિત ભારત માટે વિજ્ઞાન અને નવીનતા’ છે. આ થીમનો ઉદ્દેશ્ય વૈશ્વિક નેતૃત્વ માટે ભારતીય યુવાનોને સશક્ત કરવાનો છે. આ થીમનો એક અર્થ એ છે કે દેશના ભાવિ વિકાસ અને ભવિષ્યની વૈજ્ઞાનિક દિશાને નક્કી કરવા માટે નવીનતાને મહત્ત્વ આપવું, યુવાનોને તેમની તરફ આકર્ષિત કરવા. આ માટે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ સિવાય બીજું કંઈ ડેસ્ટિનેશન હોઈ શકે? જેના માટે તાજેતરમાં જ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ પેરિસમાં આયોજિત એઆઇ સમિટમાં કહ્યું હતું કે ભારત દેશ અને વિશ્વની સમૃદ્ધિ માટે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશે. એક અંદાજ મુજબ, વર્ષ 2035 સુધીમાં આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સનું સકારાત્મક યોગદાન દેશના કુલ જીડીપીમાં એક ટ્રિલિયન યુએસ ડૉલરનો વધારો કરશે. આના પરથી સમજી શકાય છે કે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ આપણા અને વિશ્વના ભવિષ્ય માટે કેટલું મહત્ત્વનું છે. તે કારણ વિના નથી કે એકલા યુરોપિયન યુનિયન આગામી પાંચ વર્ષમાં આ ક્ષેત્રમાં 43 અબજ ડોલરનું રોકાણ કરવા જઈ રહ્યું છે. તેથી ચીન, અમેરિકા, જાપાન, દક્ષિણ કોરિયા, ઓસ્ટે્રલિયા અને કેનેડા સહિત આખું વિશ્વ આગામી દાયકામાં આર્િટફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સમાં આશરે રૂ.50 ટ્રિલિયનનું રોકાણ કરશે. અગાઉના કોઈ પણ યુગમાં વિશ્વએ ટેક્નોલોજીના કોઈ ચોક્કસ ક્ષેત્ર પર આટલું ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું નથી અને ન તો કોઈ ક્ષેત્રમાં આટલા મોટા પાયા પર રોકાણ કરવામાં આવ્યું છે. આના પરથી અંદાજ લગાવી શકાય છે કે એઆઇ એટલે કે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ પર દુનિયા કેટલો મોટો દાવ લગાવી રહી છે અને આમ શા માટે ન થાય, જ્યારે દરેક વ્યક્તિ માની રહ્યો છે અને માનવા કરતાં જોઈ રહ્યો છે કે, એઆઇ આપણા રોજગારની દુનિયાના દરેક ક્ષેત્રમાં ચમત્કારિક રીતે ફેરફારો કરી રહ્યું છે.
આ સમગ્ર માહોલમાં ભારત માટે સંતોષની સૌથી મોટી વાત એ છે કે અત્યારે ભલે આપણે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ ક્ષેત્રને કોઈ મોટી શક્તિ તરીકે જોતા નથી, પરંતુ વિશ્વભરના એઆઇ નિષ્ણાતો માને છે કે ભવિષ્યમાં આપણે આ ક્ષેત્રના સૌથી મોટા ખેલાડી બનીશું. ઓપન એઆઈના સીઈઓ સેમ અલ્ટમેન એઆઈ દ્વારા વિકસિત પ્રથમ વિગતવાર ભાષા મોડેલ ચેટજીપીટીના શોધકોમાંનાા એક છે. તેમણે નવી દિલ્હીમાં જાહેરમાં કહ્યું છે કે ભારત આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સના ભવિષ્યનો સૌથી મોટો ખેલાડી છે. આમાં અતિશયોક્તિ નથી લાગતી કારણ કે આજે પણ આપણી પાસે એઆઇ પર આધારિત કોઈ પ્રોડક્ટ નથી, જેણે તાજેતરના સમયમાં સમગ્ર વિશ્વમાં હલચલ મચાવી છે. પરંતુ એઆઇના ગઢ એવા સિલિકોન વેલીમાં, સૌથી વધુ કુશળ એન્જિનિયરો જેઓ એઆઇની દુનિયાને નવી દિશા આપી રહ્યા છે તે મોટાભાગે ભારતીયો છે. આ કુશળ મેનપાવરને કારણે આખી દુનિયા એઆઈ અને ભારત તરફ જોઈ રહી છે. આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ અને રોબોટિક્સે સમગ્ર વિશ્વનો ચહેરો બદલી નાખ્યો છે. આજની તમામ નવીનતાઓ આ ટેકનોલોજી સુધી મર્યાદિત છે. આને કારણે પણ, ભારત આવનારાં વર્ષોમાં આ ક્ષેત્રમાં મોટો ખેલાડી હશે. કારણ કે આપણે પહેલાથી જ શિક્ષણ, આરોગ્ય અને કૃષિ ક્ષેત્રોમાં એઆઇનો વ્યાપક ઉપયોગ શરૂ કરી દીધો છે. જો કે, આ બધાને કારણે, સમાજમાં એક વ્યાપક માન્યતા રચાઈ છે કે એઆઇ ભારતીયોને મોટા પાયે બેરોજગાર બનાવી રહ્યું છે. પરંતુ એવું લાગે છે કે આ ધારણાનું ખંડન કરવા માટે, વડા પ્રધાન મોદીએ પેરિસમાં તેમના એક મુખ્ય સંબોધનમાં કહ્યું હતું કે કોઈ પણ ટેક્નોલોજી નોકરીઓ છીનવી શકતી નથી, કદાચ તેમનો હેતુ એ લોકોને જવાબ આપવાનો હતો જેઓ એઆઇ વિદ્ધ આંદોલન શરૂ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.
જ્યારે રાજીવ ગાંધીએ 90ના દાયકામાં રોજિંદા જીવનમાં કોમ્પ્યુટરની શરૂઆત કરી ત્યારે કોમ્પ્યુટરનો ઘણો વિરોધ થયો હતો, પરંતુ આજે નાની ઓફિસ કે પ્રોફેશનલ પણ કોમ્પ્યુટર વગર કશું કરી શકતું નથી. આવી જ સ્થિતિ આગામી દિવસોમાં એઆઇ સાથે થવાની છે. હકીકતમાં, એઆઇ ખૂબ જ ઝડપથી ભારતીય અર્થતંત્રની કરોડરજ્જુ બનવા જઈ રહ્યું છે. નેસકોમના એક રિપોર્ટ અનુસાર, એઆઇ 2035 સુધીમાં ભારતના કુલ ઘરેલુ ઉત્પાદન (જીડીપી)માં 500 અબજ ડૉલરનો વધારો કરી શકે છે. આજે, આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ ઉત્પાદન એટલે મેન્યુફેક્ચરિગ, ઈ-કોમર્સ અને સેવા ક્ષેત્રોમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે. ભારતીય શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ જેવી કે આઈઆઈટી અને અન્ય અગ્રણી યુનિવર્સિટીઓ હાલમાં એઆઇ પર ખૂબ જ ઝડપી ગતિએ સંશોધન કરવામાં વ્યસ્ત છે. ભારત સરકારે ઈન્ડિયા એઆઈ મિશન હેઠળ એઆઇ સંશોધન અને વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે એક વ્યૂહરચના બનાવી છે. વાસ્તવમાં, તમામ ક્ષેત્રોમાં એઆઇનો ઉપયોગ કૂદકે ને ભૂસકે વધી રહ્યો છે. પરંતુ જે રીતે સ્વાસ્થ્યના ક્ષેત્રે જેમ કે ડિજિટલ હેલ્થ મિશનના ક્ષેત્રમાં એઆઇ-આધારિત નિદાન અને ટેલિમેડિસિન કોરોના પછી જે રીતે ઝડપી ગતિએ વધ્યા છે, એવો એઆઈનો ઉપયોગ ભાગ્યે જ કોઈ અન્ય ક્ષેત્રમાં થયો છે.
કહેવાનો મતલબ એ છે કે, એક તરફ, જ્યારે સર્વિસ સેક્ટર આગામી દિવસોમાં એઆઇ ટેક્નોલોજી પર સંપૂર્ણપણે નિર્ભર રહેશે, તેવી જ રીતે હેલ્થકેર સેક્ટરમાં, એઆઇ સંચાલિત રોબોટિક્સ, સર્જરી અને મેડિકલ ઇમેજિંગનો ઉપયોગ કેન્સર અને ટીબી જેવા અસાધ્ય રોગોને ઓળખવામાં અને તેને દૂર કરવામાં જે ભૂમિકા ભજવશે, તે અન્ય કોઈપણ ક્ષેત્રમાં જોવી મુશ્કેલ હશે. કૃષિ ક્ષેત્રમાં પણ એઆઇ નો ઉપયોગ ખૂબ જ ઝડપથી વધી રહ્યો છે. ડ્રોન અને ઈન્ટરનેટ ઓફ થિંગ્સ (આઇઓટી) સેન્સર દ્વારા પાક પર સતત દેખરેખ અને તેમના સ્વાસ્થ્યનું વિશ્લેષણ ચાલી રહ્યું છે. એઆઇ ટેક્નોલોજીની પ્રગતિ સાથે ખેડૂતોને હવામાનની સચોટ આગાહી મળી રહી છે. જમીનમાં યોગ્ય બીજ અને પાકની ઓળખ કરવામાં આવી રહી છે અને કૃષિ ઉત્પાદનમાં અનેકગણો વધારો કરવા માટે એઆઇ ઘણા ફાયદાઓ પ્રદાન કરી રહ્યું છે. કદાચ તેથી જ નીતિ આયોગને કૃષિ એઆઇ મોડલ પર સૌથી વધુ વિશ્વાસ છે અને એઆઇ મોડલ સતત આ વિશ્વાસ પર ખરું ઊતરી રહ્યું છે.
સંરક્ષણ અને સંશોધન ક્ષેત્રોમાં પણ, આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ અદ્ભુત ગતિએ આગળ વધી રહ્યું છે. ઇન્ડિયન ડિફેન્સ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઇઝેશન અને આર્મી સંયુક્ત રીતે એઆઇ-આધારિત સ્માર્ટ વેપન્સ, સર્વેલન્સ સિસ્ટમ્સ અને સાયબર સિક્યુરિટી સિસ્ટમ્સ વિકસાવી રહ્યા છે. ભારતીય સેના ડ્રોન સર્વેલન્સ અને એઆઇ આધારિત યુદ્ધ વ્યૂહરચનાને ઝડપથી વિકસાવવામાં વ્યસ્ત છે. ભારતના સ્માર્ટ સિટી પ્રોજેક્ટ્સ, ડિજિટલ ઈન્ડિયા મિશન, સ્ટાર્ટઅપ્સ ઈકો સિસ્ટમ જેવા મહત્ત્વાકાંક્ષી ક્ષેત્રો ઈન્ટરનેટ અને એઆઇના વધુ સારા ઉપયોગને કારણે જ સંભવ છે. જો વિશ્વના ઘણા દેશો ભારતને ભવિષ્યમાં એઆઇના લીડર તરીકે માની રહ્યા છે, તો તેની પાછળનું સૌથી મોટું કારણ એ છે કે ભારતમાં આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સનો માત્ર ઉપયોગ ક્ષેત્ર જ વ્યાપક નથી, પરંતુ તેના માટે આપણું વાતાવરણ પણ ખૂબ જ અનુકૂળ છે. જે રીતે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં, સરકાર દ્વારા મોટાભાગના રોજિંદા વ્યવહારો યુપીઆઈને કારણે એઆઇ દ્વારા પૂર્ણ કરવામાં આવી રહ્યા છે. આનાથી સ્પષ્ટ છે કે ભારત પાસે એઆઇ ક્ષેત્રમાં ટેકઓફ કરવા માટે તમામ જરૂરી ઉપકરણો છે. આવી સ્થિતિમાં એ સ્વાભાવિક છે કે આપણા વ્યાપક વિજ્ઞાન ક્ષેત્રની ઓળખ ભારતીય વિજ્ઞાનના લક્ષ્ય એઆઈ મિશન પર કેન્દ્રિત છે. વાસ્તવમાં, આ ભારતીય વિજ્ઞાનનું નવું ગંતવ્ય છે – આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ.