મૂળ વગરનાં વૃક્ષ અને વિશ્ર્વાસ વગરના વ્યવહાર…
અરવિંદ વેકરિયા
‘હરણફાળ’ના શૉમાં સાથી કલાકાર કલ્પન દિવાન સાથે શેખર કપૂર અને રિટા ભાદુરી ‘શક’ નાટકની નિષ્ફળતાએ ‘વાત મધરાત પછીની’ની સફળતાનું સુખ હરી લીધું હતું, ‘શક’નાં દુ:ખ પછી લાગ્યું કે ‘હરણફાળ’ સુખનો સૂરજ પુરવાર થશે. કુદરતનો નિયમ છે કે સુખ પછી દુ:ખ તો દુ:ખ પછી સુખ – ચક્ર ચાલતું જ રહે છે. સુખ અને દુ:ખ આપણા પરિવારના સદસ્ય નહી, પણ મહેમાન છે. જીવન હોય કે નાટક, સ્થિતપ્રજ્ઞ રહીને સંજોગો સ્વીકારવાના જ હોય!નાટક ‘હરણફાળ’નો ટેન્શનભર્યો શો પૂરો થયો… પ્રેક્ષકોનો ‘હાઉસ ફૂલ’ શોનો પ્રતિસાદ પણ જબરજસ્ત હતો. હવે સાંજના તેજપાલના શોને પણ આવો જ આવકાર મળે એવી આશા અસ્થાને નહોતી. આમ પણ અમારી દુનિયામાં તેજપાલનો પરફોર્મન્સ સારા-નરસા નીવડવાની પારાશીશી આજે પણ માનવામાં આવે છે.
પાટકરના શો પછી તો જે સંસ્થાઓ નાટક જોવા હાજર હતી એ બધાએ લગભગ પોતાની તારીખો પાકી કરી લીધી. હજી તેજપાલ બાકી હતું, ત્યાં પણ ઘણી સંસ્થા જોવા આવવાની હતી. ત્યાં જ ખબર આવ્યા કે પેંડા લેતા આવજો, તેજપાલ પણ હાઉસ ફૂલ થઈ ગયું છે. આમ તો દરેક ચીજ ઠોકર લાગવાથી તૂટી જાય છે, સફળતા જ એક એવી ચીજ છે જે ઠોકર ખાવાથી મળતી હોય છે… ‘શક’ની ઠોકરે, ‘હરણફાળ’ની સફળતા લગભગ તો બતાવી જ દીધી.
નાટકની સફળતામાં બધાનો સહકાર હતો, પણ તારકનાથ ગાંધી તો ફિલ્મી ઇસમ, એ બધો યશ પોતાની જા.ખ.ને આપી ‘મોટાભા’ બનવાની કોશિશ કરતા રહ્યા. માત્ર વાતો નહોતી, એમની કલમ મોટી-મોટી હસ્તીઓને થિયેટરમાં લાવવામાં મોટો ભાગ ભજવતી હતી. ભૂતકાળ થોડો ખોતરું તો, ‘જીવનસાથી’ નાટક ચાલતું હતું, પણ એને ‘દોડતું’ ગાંધીએ જ કરેલું. એ નાટકના 51મા શોના દિવસે તેજપાલના શોમાં એ દિલીપ કુમારને લઈ આવેલા અને પૂરી 45 મિનિટ સુધી એમણે ઉર્દૂમાં તખ્તા અને રીલની વાતનો સમન્વય સાધેલો. ઉર્દૂ આટલી મીઠી ભાષા હોય છે એની મને ત્યારે ખબર પડેલી. સમજાણી ઓછી પણ મીઠાશ રગેરગમાં ફેલાયેલી. 75મા ‘જીવનસાથી’ના શોમાં ભાઈદાસમાં નરગિસજી આવવાનાં છે એવું કહેલું. ગાંધીની ધાક જુઓ, નરગિસજી એમના અસાધ્ય રોગના ઈલાજ માટે લંડન ગયેલાં ત્યારે સુનીલ દત્ત આવેલા અને મને જ પૂછેલું કે, ‘ગાંધી કો જરા પૂછો. નરગિસજી નહી આ શકી. મૈ આયા હું, ચલેગા?’
તેજપાલનો શો પણ ‘ચાબુક’ ગયો ત્યાં પણ સંસ્થા દ્વારા સારો રિસ્પોન્સ મળ્યો. મેં અજિતને કહ્યું : ‘જો તારા નામથી કેટલો ફરક પડે છે.’ એણે મારા ખભા પર ધબ્બો મારતાં કહ્યું: ‘એ બધી જુલેલાલની કૃપા અને તારો મારા પરનો વિશ્વાસ, બાકી મૂળ વગરનાં વૃક્ષ અને વિશ્વાસ વગરના વ્યવહાર વધુ સમય ન ટકે.’તેજપાલના શો પછી ગાંધીનો મેં જા.ખ. માટે આભાર પણ માન્યો. એમણે આગળના શોમાં ફિલ્મી સેલિબ્રિટી લાવવાની વાત પણ કરી. મને કહે: ‘મારો આભાર તો ‘કવર’માં આવી જાય છે. આ કલિયુગ છે, અહીં હેતની પાછળ કંઈક હેતુ છુપાયેલો હોય છે! આપણી વાત અરસ-પરસ કહેવાય. જરૂર પડશે તો હું કવર વધારવાની વાત કરતાં પણ શરમ નહી રાખું.’ પછી ખડખડાટ હસ્યા.
બસ! આ રીતે શો ચાલતા રહ્યા. કામયાબી પ્રત્યેક શોમાં દેખાતી રહી. જોકે, બે શો બહુ મને ભારે પડ્યા. મારો મિત્ર એક સોલાપુર રહેતો હતો. એણે માત્ર એક શો માટે સોલાપુર આવવા કહ્યું. મેં ગમે તેમ કરી અજિતને મનાવી લીધો. રાત્રે નીકળી, સવારે પહોંચ્યા. રાત્રે શો પતાવી મોડી રાત્રે ટ્રેનમાં નીકળી ગયા. થાકીને ઠૂસ થઈ ગયા. પ્રોફિટ તો નિર્માતાને કંઈ થયો નહી, પણ હેરાનગતિ બહુ થઈ, અજિત પણ બીજે દિવસે શૂટિંગમાં ખૂબ મોડો પહોંચ્યો.
બીજો એક શો મનહરભાઈ-ઉષાભાભી માટે સુરતમાં કરવો પડ્યો. એમણે નક્કી કરેલ શો કોઈ નિર્માતાએ રદ કર્યો. એમણે મને કહ્યું. મારો એમની સાથે જૂનો સંબંધ. ‘બહુરૂપી’ વખતે ‘કોઠાની કબૂતરી’ નાટકથી એમણે આયોજક તરીકે શરૂઆત કરેલી. સોમથી શનિ એ ટેક્સટાઈલ માર્કેટના થિયેટરમાં શો કરતા. (ત્યારે નાનપરાનું ‘ગાંધી સ્મૃતિ’ થિયેટર બન્યું નહોતું, અને હવે વર્ષોથી બંધ છે). હું એમને ના ન કહી શક્યો. ગાંઠના ખર્ચીને પણ સંબંધ જાળવી રાખ્યો. એક શો માટે આટલો થાકોડો! સામે ઊભેલો પહાડ નહી, જુતામાં રહેલો નાનો કાંકરો ક્યારેક થકવી નાખતો હોય છે.
ખેર! નાટક ચાલતું રહ્યું. ચાલતા નાટકને થિયેટરની તારીખો પણ સામેથી મળતી રહે છે. પછી તો ઘણા શોમાં ગાંધીની મહેરબાનીથી નાની મોટી સેલિબ્રિટી આવ્યાં કરતી. હા, જા.ખ.માં એ જાહેર નહોતા કરતા. કારણ કે ગાંધી કહેતા, ‘કદાચ ‘આ’ આવશે, એ નહીં તો ‘આ’ આવશે’. જ્યાં ‘કદાચ’ હોય તો જા.ખ.માં તો ‘કદાચ’ લખી ન શકાય! થિયેટરના મૅનેજરો પણ ક્ધફર્મેશન માગતાં થઈ ગયેલા.15 ઑગસ્ટની જાહેર રજાને દિવસે શો રાખવાનું નક્કી કર્યું. એ સમયે તો 1 મે- 26જાન્યુ- 15 ઑગસ્ટ- બેસતું વર્ષ વગેરે તારીખોએ શો થતા અને હાઉસ પણ આવતું. આજે તો રવિવારે પણ રિસ્ક લાગે છે. જે રંગભૂમિના રંગે રંગાઈ ગયા છે એ શો કરે છે.
15 ઑગસ્ટનો મેં શો નક્કી કર્યો, ભવન્સ-ચોપાટી. ભ.જો. પાસે સાંજનું ભાડું પણ ભરાવી દીધું. ત્યારે ત્યાંના મૅનેજર હતા રમેશ જમીનદાર, જેને બધા ‘બોસ’ના નામે વધુ ઓળખતા. ઓચિંતો એમનો ફોન આવ્યો કે એ તારીખ બીજાની છે. મને આંચકો લાગ્યો. નક્કી કરીને ભાડું ભરેલું. જો તારીખ બીજાની હોય તો અમારું ભાડું શા માટે લીધું? તરસ બધાને તો બે ઘૂંટડાની હોય છે, પણ સહુ સમંદર જ શોધતા હશે? લગ્ન એટલે…..એવું જંગલ જ્યાં બહાદુર વાઘનો શિકાર હરણી કરે છે.લગ્ન-જીવન ‘કાશ્મીર’ જેવું. સુંદરતા ખૂબ સાથે સતત ભય પણ..