કવિતા ને કારખાનાં… જુડવે જુડવે નૈનાં
શરદ જોશી સ્પીકિંગ – સંજય છેલ
આપણા દેશમાં કોઈ પણ લેખક, કવિ, વિચારક, વિદ્વાનને ગરીબ કહેવા અથવા ગરીબ સમજવાની સુવિધા છે. એવું કહેવાય છે કે મા લક્ષ્મી અને મા સરસ્વતી બંનેમાં વેર છે એટલા માટે મા સરસ્વતીના પુત્રો પર મા લક્ષ્મી કૃપા નથી કરતી. મોટાભાગના લેખકો, કવિઓ સમાજના બીજા બધા પૈસાવાળાઓની સરખામણીમાં કડકા અને લુખ્ખા હોય છે. સરસ્વતીના આ છોકરાઓ જે મા લક્ષ્મી સાથે એડજેસ્ટ નથી કરી શકતા. પૈસાની બાબતમાં એ લોકો હંમેશા દુ:ખી જ રહે છે, પરંતુ એનાથી વિદ્ધ, આ દેશમાં હજુ સુધી એવી સુવિધા નથી કે તમે મા લક્ષ્મીના પુત્રોને મૂર્ખ કહી શકો!
લેખકને ગરીબ કહેવાનો કે સમજવાનો રિવાજ છે, પણ શેઠિયાઓને મૂર્ખ કહેવાનો કે સમજવાનો રિવાજ નથી. વ્યાપાર કરવાવાળા બહુ હોંશિયાર અને પ્રેક્ટિકલ ગણાય છે એટલે કે, મા લક્ષ્મી સરસ્વતીના છોકરાઓ પર ભલે કૃપા ન કરે, પરંતુ મા સરસ્વતી મા લક્ષ્મીના છોકરાઓ પર કૃપા કરે છે. અથવા કહી શકાય એ બન્ને મા બરાબર સંતુલન રાખે છે. જરૂરિયાત જેટલા પૈસા લેખકો, કવિઓની પાસે છે તો સ્વાર્થ જેટલી બુદ્ધિ શેઠિયાઓ પાસે છે. એનો અર્થ એવો કે, મા લક્ષ્મી મા સરસ્વતી ભલે અંદર-અંદર એકબીજા સાથે ઝઘડતા હોય, પરંતુ સાથે-સાથે એકબીજાના છોકરાઓનું ધ્યાન પણ રાખે તો છે જ!
આઝાદી પછી લેખકો, કવિઓએ પુસ્તકો લખ્યાં, સંપાદન કર્યું અને લક્ષ્મીજીના છોકરાઓએ ધંધો શરૂ કર્યો, કારખાનાઓ ઊભાં કર્યા. જ્યારે લેખકો, કવિઓની લાગણી શૂન્ય હતી એટલે એમનાં પુસ્તકો મોંઘાં તો થયાં જ હશે, પણ જોઈએ એટલા વેચાયા નહીં. એમને ખ્યાતિ મળી હશે, પરંતુ પ્રકાશકે એનું પૂરે-પૂં શોષણ પણ કર્યું જ હશે! એક સમય એવો આવ્યો કે લેખકો, કવિઓ સત્તાના ખોળામાં જઈને બેસી ગયા અને સરકારી લાઈબ્રેરીમાં પોતાનું પુસ્તક મૂકવા ઈનામો, ફેલોશીપ વગેરે લેવાનાં આઇડિયા રચવા માંડે છે.
અહીંયાં સુધી કે નવું લખવા માટે પણ એમને સરકારી મદદની જરૂૂર પડવા લાગી. બરાબર એ જ વખતે ઓછી બુદ્ધિને લીધે મા લક્ષ્મીના પુત્રોનાં કારખાનાઓ ફેલ થવા લાગ્યાં, મિલો બંધ થવા લાગી. મતલબ કે કવિતા સંપાદન જેવી દયનીય હાલત હવે કારખાનાઓની પણ થવા લાગી એટલે હવે લેખકો, કવિઓની ગરીબીની વાત સ્વીકાર કરતી વખતે મને શેઠ લોકોને મૂર્ખ કહેવાની પણ મંજૂરી આપો! હિન્દીમાં એવા લેખકોની કમી નથી, જેમણે લખવાનું તો શરૂ કર્યું, પરંતુ લેખક ન બની શક્યા.
આઝાદી પછી અહીં કવિ, લેખક બનવાનો ચસ્કો લાગ્યો અને બીજી તરફ એ શેઠિયાઓ જે પેઢીઓથી વ્યાજ પર વ્યાજ ચઢાવી અને મકાનો બનાવી એને ભાડેથી આપી એનાં ભાડાં ખાઈને આળસુ જીવન જીવતાં હતાં એમને ઉદ્યોગપતિ કહેવડાવવાનો શોખ ઊભો થયો. એટલે જેને જે મશીન, જે સુવિધા મળી એનાથી એ લોકોએ ધંધો શરૂ કર્યો અને બની ગયા ઉદ્યોગપતિ! પણ એવું ને મૂળ સ્વભાવ તો એ જ, ગાદી પર બેઠા-બેઠા લાભ કમાવવાનો. અમે તો પૈસા આપ્યા, હવે કારખાનાની ફરજ છે કે અમને કમાઈને આપે! એમનામાં મેનેજ કરવાની ના તો ક્ષમતા છે અને ના તો ઈચ્છા, અને ઉપરથી દેશમાં રિવાજ એવો કે લેખકને ગરીબ કહી શકો, પણ શેઠિયાને નહીં! શેઠિયાઓ સ્માર્ટ બનીને, સફારી સૂટ પહેરીને, લાયન્સ કે રોટરી ક્લબમાંમાં ડિનર કરી રહ્યા છે, મંત્રીઓની સામે હાથ જોડીને હોંશિયાર, અનુભવી દેખાવાની મુદ્રામાં ઊભા છે અને બીજી તરફ કારખાનાં દિવસે-દિવસે ડૂબી રહ્યાં છે. આ તો એવી વાત થઈ, ધંધો કર્યો, નફો ન મળ્યો! ધંધો શરૂ કર્યો, ચલાવતા ન આવડ્યું!
જે કંગાળ સ્થિતિ કવિતા સંપાદનોની થઈ, એવી જ બીમાર મિલોની થઈ. બીમાર પડેલી મિલો સરકારના પગે પડીને કહે છે, અમને બચાવો! એક કવિતા સંપાદનના ફ્લોપ થવાથી દેશનું એટલું નુકસાન નહીં થાય, જેટલું એક કારખાનું નિષ્ફળ જવાથી થાય છે! પણ શું કરીએ? મા લક્ષ્મીના પુત્રોને મૂર્ખ કહેવાની સગવડ જ નથી આ દેશમાં!