ક્લોઝ અપ: સર્વોચ્ચ નોબેલ પારિતોષિક મેળવવું કેટલું કઠિન છે?

– ભરત ઘેલાણી

આ વર્ષનો શાંતિનો નોબેલ પુરસ્કાર પરમાણુ શસ્ત્રો વિરુદ્ધ ઝુંબેશ ચલાવ તી જાપાનની સંસ્થા નિહોન હિડાંક્યો’ને એનાયત કરવામાં આવ્યો છે..આવી જ રીતે ૩ વર્ષ પહેલાં નિર્દયી શાસકો સામે પેનથી કઈ રીતે લડીને શાંતિનું પ્રતિષ્ઠિત નોબેલ પ્રાઈઝ મેળવનારાં એક મહિલા અને એક પુરુષ પત્રકારની પ્રેરક સંઘર્ષકથા પણ વિશેષ જાણાવા જેવી છે.

હમણાં નવરાત્રિ-દુર્ગા પૂજા-વિજ્યાદશમી જેવા ઉત્સવના દિવસોની સમાંતરે એક બહુ મજાનો બીજો પણ એક ઉત્સવ ચાલી રહ્યો છે. એ છે વિવિધ ક્ષેત્રે અપાયેલા પ્રદાનને ઉમંગભેર વધાવવાનો અવસર. આ અવસર ઓળખાય છે નોબેલ પ્રાઈઝના એક જાદુઈ નામે.. વિવિધ ક્ષેત્રના આ વર્ષનાં પારિતિષિક વિજેતાઓના નામ એક પછી એક જાહેર થઈ રહ્યા છે.

એમાં સૌથી અલગ તરી આવતું એક છે વિશ્ર્વ શાંતિનું નોબેલ પ્રાઈઝ,જે આ વખતે કોઈ એક ચોક્કસ વ્યક્તિને નહીં, પણ એક સંસ્થાને એનાયત થયું છે. ૨૦૨૪નો નોબેલ શાંતિ પુરસ્કાર ૧૯૪૫ માં હિરોશિમા અને નાગાસાકીના અમેરિકાના પરમાણુ બોમ્બ ધડાકામાં બચી ગયેલા લોકો દ્વારા બનાવવામાં આવેલ એક જાપાની સંસ્થા નિહોન હિડાંક્યો’ને એનાયત (આજે, ૦૦૦ હિબાકુશા હજુ પણ વસે છે) આમ તો બધાં જ નોબેલ ઈનામ પોતપોતાની રીતે મહત્ત્વના ગણાય. તેમ છતાં, શાંતિ માટેના નોબેલ પ્રાઈઝની એક આગવી વિશેષતા રહી છે.

આ પારિતોષિક જગતને એક નવી જ દિશા તરફ દોરી શકે છે. શાંતિ માટેનું પીસ પ્રાઈઝ મહદ અંશે રાજકારણીઓના ફાળે જાય છે, કારણ કે મોટાભાગના લોકોમાં એવી માન્યતા દ્રઢ રીતે ઘર કરી ગઈ છે કે રાજકારણીઓ જ વિશ્ર્વશાંતિ માટે કામ કરે છે. (હકીકતમાં તો અનેક દેશોમાં અંધાધૂંધી-અરાજક્તા-યુદ્ધ ફેલાવવામાં આ જ રાજકારણીઓ કારણભૂત હોય છે.!). હા, ક્યારેક માનવસેવા માટે અપવાદરૂપ મધર ટેરેસા કે પછી યુદ્ધ વખતે રેડ ક્રોસ જેવી સંસ્થાને આવું બહુમાન મળે છે ખરું. બાકી, શાંતિ માટે ચૂંટાયેલાં રાજકારણીઓનાં મોટાભાગનાં નામ એક યા બીજો વિવાદ જગાડતાં જ રહે છે.

બરાક ઓબામા હજુ અમેરિકાના પ્રમુખ બન્યા એનાં થોડા જ મહિનામાં એમને નોબેલ શાંતિ પારિતોષિક મળી ગયું ત્યારે વિરોધ અને વિવાદ જાગ્યા હતા. એ જ રીતે અમેરિકાના હવે પૂર્વ એવા તોફાની પ્રેસિડન્ટ ડોનાલ્ડ ટ્ર્મ્પનું નામ પણ શાંતિ માટેના પારિતોષિક માટે સૂચવવામાં આવ્યું ત્યારે જબરો ઊહાપોહ મચ્યો પછી એ કુખ્યાત ‘નામ’દારનું નામ પડતું મૂકવામાં આવ્યું… એ ન થયું હોત તો એક કર્કશ કાગડો દહીંથરું લઈ જાત! સામાન્ય રીતે, મહિલાને પણ એનાં અનન્ય પ્રદાન માટે નોબેલ પારિતોષિક આપવામાં આવે છે, પણ ત્રણેક વર્ષ પહેલાં ૨૦૨૧ વર્ષનાં પારિતોષિક જાહેર થઈ રહ્યાં હતાં ત્યારે શરૂઆતમાં એકેય મહિલા નોબેલની હક્કદાર ઠરી નહીં ત્યારે બધાને નવાઈ લાગી રહી હતી ત્યાં અચાનક શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિક માટે બે વ્યક્તિનાં નામ જાહેર થયાં. એ નામ રાબેતા મુજબ કોઈ રાજકારણીના નહીં, પણ બધાના આશ્ર્ચર્ય વચ્ચે બે પત્રકારનાં હતાં, જેમાં એક મહિલા હતી! કોઈ પત્રકારને નોબેલ પીસ પ્રાઈઝ મળે તે ત્યારે અચરજની વાત એ માટે હતી કે છેલ્લે છેક ૧૯૩૫માં આવું પ્રતિષ્ઠિત પારિતોષિક જર્મનીના પત્રકાર કાર્લ વોન ઓસિટીઝકીને પ્રાપ્ત થયું હતું એ જમાનામાં નાઝી વિરુદ્ધ વાણી સ્વાતંત્ર્યની લડત ચલાવવા માટે.. એ પહેલાં, ૧૯૦૭માં ઈટલીના પત્રકાર એર્નેસ્ટો મોનેટાને પોતાનાં લખાણ દ્વારા વિશ્ર્વ શાંતિની ઝુંબેશ ચલાવવા માટે મળ્યું હતું.

બીજી રીતે જોઈએ તો વર્ષો જૂની એ બન્ને ઘટના સાવ અપવાદરૂપ જ હતી,જેમાં કોઈ પત્રકારને નોબેલ પીસ પ્રાઈઝ જેવું બહુમાન મળ્યું હોય. -અને હવે આટલાં ૮૬ વર્ષના લાંબા ગાળા બાદ ફરી એક વાર બે જર્નાલિસ્ટની પસંદગી થઈ, જેમાં એક તો વળી મહિલા પત્રકાર હતી એ ઘટના સારી એવી ચર્ચાસ્પદ બની હતી. કોઈ પણ દેશમાં કોમી હુલ્લડો હોય- આંતરિક વિગ્રહ ચાલતો કે પછી યુદ્ધના મોરચે હેવાલ લેવા જનારા પત્રકાર-તસવીરકારોનું કામ કેવું વિષમ હોય છે એ આપણે જાણીએ છીએ. ડ્ર્ગ્સ માફિયાઓની જ્યાં જબરજ્સ્ત દાદાગીરી ચાલે છે એવા કોલંમ્બિયા-મેક્સિકો કે અફઘાનિસ્તાન જેવાં દેશમાં પત્રકારોની આડેધડ હત્યા થવી બહુ સામાન્ય ઘટના છે. આપણા બિહાર-ઝારખંડ કે પછી સી.એમ યોગીજીના શાસનમાં પ્રસરેલી ગુંડાગીરીનો અવારનવાર ભોગ આપણા પત્રકારો બને છે.

માહોલ આવો સ્ફોટક હોય ત્યારે બહારથી જનતાની ‘સરકાર’ તરીકે ઓળખાતા, પરંતુ અંદરખાનેથી સરમુખત્યાર એવા શાસક સામે ટક્કર લેવી એ પત્રકારો માટે બહુ મુશ્કેલ અને ખેલ ખતરનાક હોય છે. આમ છતાં, ત્રણ વર્ષ પહેલાં શાંતિના નોબેલ પ્રાઈઝ માટે બે પત્રકાર પસંદગી પામ્યા એ પાછળની કથા રસપ્રદ છે. ૨૦૨૧ વર્ષના શાંતિ પારિતોષિકના એ બન્ને વિજેતા છે ફિલિપિન્સનાં હાલ ૬૧ વર્ષી મારિયો રેસ્સા અને રશિયાના ૬૨ વર્ષી દામિત્રી મુરાતોવ. એ બન્નેનો મકસદ – મંજિલ એક જ હતી કે પ્રજા પોતાની રીતે જીવન માણે અને પોતાના મનની વાત મુક્ત રીતે વ્યકત કરી શકે.

પ્રજાના વાણીસ્વાતંત્ર્યના મૂળભૂત હક્ક માટે એ બન્ને પત્રકાર પોતાની રીતે લડત ચલાવી રહ્યાં છે. આ બન્ને વિજેતા પત્રકાર માત્ર આમ આદમીની મુક્ત વાણીની જ વાત નથી કરતા. રાષ્ટ્ર્ના શાસક દ્વારા ફેલાવવામાં આવતાં જુઠ્ઠાણાંને તોડી પાડી સાચી વાત-નક્કર હકીકત પર આધારિત સમાચાર જ રજૂ કરવાની આક્રમક ઝુંબેશ પણ સાથી પત્રકારો સાથે મળીને ચલાવે છે. રશિયન પત્રકાર દામિત્રી મુરાતોવ ખુદ એક દૈનિકના પ્રમુખ તંત્રી છે. એમનું અખબાર ‘નોવાયા ગેઝેટા’ રશિયાના પ્રમુખ વ્લાદિમીર પુતિને આચરેલાં અંગત ભ્રષ્ટાચાર અને એની સરકારની દમન નીતિ પર આકરા પ્રહાર કરે છે.

દામિત્રી કંઈ હવામાં આક્ષેપો નથી કરતાં. એ અને એમની પત્રકાર ટીમ નક્કર સાબૂત-પુરાવા એકઠા કરીને રશિયન પ્રજા સામે પેશ કરે છે. શાસક પક્ષ સામે દામિત્રીની ઝુંબેશ માત્ર ભ્રષ્ટાચાર પૂરતી સીમિત નથી. પાડોશી યુક્રેનમાં બળવો કરાવી ત્યાં અંધાધૂંધી ફેલાવી એનો કેટલોક પ્રદેશ પચાવી લેવાનાં પુતિનનાં કરતૂત પણ આ નીડર પત્રકારે દુનિયા સમક્ષ છતાં કર્યા પછી અન્ય દેશોએ પણ પુતિનની આવી વિદેશી નીતિ અવારનવાર વખોડી કાઢી છે.

અહીં એક આડ – પણ રસપ્રદ વાત જાણી લો.. સોવિયેટ યુનિયન ખંડિત થયું ત્યારે એના છેલ્લા પ્રમુખ મિખિલ ગોર્બાચેવ હતા. એ ત્યારથી પત્રકાર દામિત્રીથી બહુ પ્રભાવિત. ગોર્બાચેવને ૧૯૯૦માં શાંતિ માટેનું નોબેલ પ્રાઈઝ મળ્યું પછી એની ઈનામી રક્મનો ખાસ્સો ભાગ એમણે દામિત્રીને મિત્રભાવે ભેટ આપેલો,કારણ કે ત્યારે દામિત્રી પોતાનું એક અખબાર શરૂ કરવા ઈચ્છતો હતો હવે કુદરતની ક્માલ જુઓ, જે ઈનામી રકમમાંથી દામિત્રીએ અખબાર ‘નોવાયા ગેઝેટા’ શરૂ કર્યું એ જ અખબાર એને ૨૦૨૧નું નોબેલ પારિતોષિક જીતાડવાનું નિમિત્ત બન્યું! અત્યાર સુધીમાં દામિત્રીની ટીમના એક મહિલા સહિત ૬ પત્રકારો ‘ઓન ડ્યુટી’ માર્યા ગયા છે એટલે તંત્રી દામિત્રીએ નોબેલ પ્રાઈઝની રક્મ ૧.૧૪ મિલિયન ડૉલર એટલે કે આશરે ૮ કરોડ ૫૭ લાખ રૂપિયા એમની સ્મૃતિ પાછળ વાપરવા આપી દીધા હતા! બીજી બાજુ, ૨૦૨૧ નોબેલ પીસ પ્રાઈઝની બીજી વિજેતા મહિલા છે ફિલિપિન્સનાં મારિયા રેસ્સા ગજબની ડેરિંગ લેડી છે.

બારેક વર્ષ પહેલાં મારિયાએ ‘રેપલર’ નામની એક ડિજિટલ ન્યૂઝ એજન્સી શરૂ કરી પછી મારિયાએ એની આગવી હૈયાસૂઝથી શાસક પક્ષમાં પગપેસારો કરી ગયેલા ભ્રષ્ટાચારના ભેરુને બરાબર ઝડપીને ફિલિપિન્સના રાષ્ટ્રપ્રમુખ સુધ્ધાંનાં ભ્રષ્ટાચારી ભવાડા નીડરપણે છતાં કર્યા હતા. એટલું જ નહીં, શાસક પક્ષની ડ્ર્ગ્સ વિરુદ્ધની નીતિના નામે થતી નિર્દોષોની હત્યાના કિસ્સા ઉઘાડા પાડીને મારિયાએ ચોતરફ દેકારો મચાવી દીધો હતો. સોશ્યિલ મીડિયા દ્વારા ફેલાતા ફેક ન્યૂઝ સામે પણ મારિયાએ આકરી ઝુંબેશ ઉપાડી છે. આજે આ માથાભારે મહિલા પત્રકાર મારિયા રેસ્સા પર ઢગલાબંધ કેસ ઠપકારવામાં આવ્યાં છે. એક કેસમાં એને જેલની સજા થઈ છે અને અત્યારે એ જામીન પર જેલની બહાર છે