મંકીપોક્સ વાઇરસ શું છે તેનાં લક્ષણો? કેવી રીતે ફેલાય છે?

વિશેષ -રાજેશ યાજ્ઞિક

વિશ્ર્વભરમાં મંકીપોક્સની ચિંતા વધી છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશને આ રોગને વૈશ્ર્વિક સ્વાસ્થ્ય ઈમરજન્સી જાહેર કરી છે. મધ્ય આફ્રિકામાં મંકીપોક્સના કિસ્સાઓ જાણમાં આવતાં જ વિશ્ર્વ આરોગ્ય સંસ્થા હરકતમાં આવી હતી. આફ્રિકાની બહાર સ્વિડનમાં પણ આ રોગની હાજરી જણાઈ હતી અને હવે એશિયામાં પણ પ્રથમ કિસ્સો થાઈલેન્ડમાં નોંધાયો છે. ડેમોક્રેટિક રિપબ્લિક ઑફ કૉંગો અને ડઝન કરતાં વધુ આફ્રિકન દેશોમાં હાલમાં મંકીપોક્સ વાઇરસનો આતંક છે અને મૃત્યુ દર ૩% છે, જે જૂના ઓછા વાઇરલ સ્ટ્રેઇન માટે ૦.૧% હતો. ભારતમાં સૌથી છેલ્લો એમ્પોક્સ તરીકે ઓળખાતા આ રોગનો કેસ માર્ચ ૨૦૨૪માં કેરળમાં નોંધાયો હતો. ૨૦૨૨માં ફાટી નીકળવાની શરૂઆત થઈ ત્યારથી ત્યાં ૩૦ પુષ્ટિ થયેલા કેસ નોંધાયા છે. વિશ્ર્વ આરોગ્ય સંસ્થાની ચેતવણીના પગલે ભારત સરકારે પણ દેશમાં એડવાઈઝરી જારી કરી છે. ત્યારે આપણે પણ મંકીપોક્સ વિષે થોડી જાણકારી મેળવીએ જેથી આપણે સતર્ક રહી શકીએ.

મંકીપોક્સ શું છે?
મંકીપોક્સ એ મંકીપોક્સ વાઇરસથી થતો ચેપી રોગ છે જે ફોલ્લીઓ અને ફ્લૂ જેવા લક્ષણોમાં પરિણમે છે. મંકીપોક્સ હાલમાં વૈશ્ર્વિક સ્તરે અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં મુખ્યત્વે ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિના નજીકના સંપર્કથી ફેલાય છે, પરંતુ ઐતિહાસિક રીતે ચેપગ્રસ્ત પ્રાણીના સંપર્કથી લોકોમાં પણ ફેલાય છે.

શું એમ્પોક્સ વાંદરાઓમાંથી આવે છે?
સૌ પ્રથમ, મંકીપોક્સ વાંદરાઓથી આવતું નથી. પરંતુ તેના માટેનો સ્ત્રોત ઉંદરોની પ્રજાતિઓ સમાન પ્રાણીઓ જેને રોડેન્ટ્સ કહેવાય છે, તેમાં છે, જેમ કે ખિસકોલી, ગેમ્બિયન પાઉચ્ડ ઉંદરો અને ડોર્માઈસ. ૧૯૫૮માં જ્યારે સિંગાપોરથી ડેનમાર્ક સંશોધન સુવિધામાં મોકલવામાં આવેલા વાંદરાઓ બીમાર પડ્યા ત્યારે એમપોક્સ વાઇરસને સૌપ્રથમ અલગ કરવામાં આવ્યો અને ઓળખવામાં આવ્યો. તેથી તેનું નામ મંકીપોક્સ પડી ગયું. ઉપરાંત, આ રોગનો પ્રથમ પુષ્ટિ થયેલ માનવ કેસ ૧૯૭૦માં ડેમોક્રેટિક રિપબ્લિક ઓફ કોંગોમાં શીતળાનો રોગ હોવાના શંકાસ્પદ બાળકમાંથી અલગ કરવામાં આવ્યો હતો.

એમપોક્સ કેવી રીતે ફેલાય છે?
ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિ, ચેપગ્રસ્ત પ્રાણી અથવા વાઇરસથી દૂષિત સામગ્રી સાથે નજીકના સંપર્કમાં આવ્યા પછી એમપોક્સનો ચેપ તમને લાગી શકે છે.

વ્યક્તિ-વ્યક્તિમાં ચેપ:
આ કિસ્સામાં ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિમાંથી એમપોક્સનો ચેપ તમને લાગી શકે:
*ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિની ઉધરસ અથવા છીંકમાંથી ફેલાયેલા શ્ર્વાસના ટીપાં વાળા વાતાવરણમાં શ્ર્વાસ લેવાથી, અથવા જો આ ટીપાં તમારી આંખો, નાક અથવા મોંમાં ઊતરે – આ કિસ્સામાં સામાન્ય રીતે વાઇરસનો ચેપ લાગવા માટે લાંબા સમય સુધી સંપર્કની જરૂર હોય છે
*ચેપગ્રસ્ત શારીરિક પ્રવાહી, ફોલ્લીઓ, ચાંદા, સ્કેબ અથવા ફોલ્લાઓ સાથે શારીરિક સંપર્ક કરવો – ઉદાહરણ તરીકે, સ્પર્શ, ચુંબન અથવા જાતીય સંપર્કથી.
*ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી દૂષિત વસ્તુઓને સ્પર્શ કરવો – જેમ કે પથારી, ટુવાલ અથવા કપડાં.

પ્રાણીથી વ્યક્તિમાં ફેલાતો ચેપ
એમપોક્સને ઝૂનોટિક રોગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જેનો અર્થ છે કે આ વાઇરસ પ્રાણીઓ અને માણસો વચ્ચે ફેલાય છે.
આફ્રિકાની બહાર, પ્રાણી-થી-માનવ ટ્રાન્સમિશન સામાન્ય રીતે દુર્લભ છે. આફ્રિકામાં એમપોક્સ કેટલાક જંગલી પ્રાણીઓમાં મળી શકે છે, જેમ કે ઉંદરો અથવા ખિસકોલી.

એમપોક્સ પ્રાણીઓમાંથી લોકોમાં ફેલાય છે, આના દ્વારા:
*કરડવાથી અને સ્ક્રેચેસ
*ચેપગ્રસ્ત લોહી, પ્રવાહી અથવા પ્રાણીની ચામડી અથવા તેની પથારી સાથે સંપર્ક
*ચેપગ્રસ્ત પ્રાણીનું માંસ ખાવું અથવા તૈયાર કરવું
એમપોક્સ ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન પ્લેસેન્ટા દ્વારા અજન્મા બાળકમાં પણ ફેલાઈ શકે છે.

એમપોક્સના લક્ષણો શું છે?
તાવ, સ્નાયુઓમાં દુખાવો અને ગળામાં દુખાવો પ્રથમ દેખાય છે. એમપોક્સની ફોલ્લીઓ ચહેરા પર શરૂ થાય છે અને શરીર પર ફેલાય છે, હાથની હથેળીઓ અને પગના તળિયાં સુધી વિસ્તરે છે અને ૨-૪ અઠવાડિયામાં તબક્કામાં વિકસિત થાય છે – મેક્યુલ્સ, પેપ્યુલ્સ, વેસિકલ્સ, પસ્ટ્યુલ્સ. લાક્ષણિક લક્ષણોમાં તાવ, ચહેરા, હાથ, પગ, આંખો, મોં અથવા જનનાંગો પર ફોલ્લાઓ સાથે ત્વચાની તીવ્ર ફોલ્લીઓ અને લિમ્ફેડેનોપથી (લસિકા ગાંઠોમાં સોજો) નો સમાવેશ થાય છે. એમપોક્સ માટે સેવનનો સમયગાળો (ચેપથી લક્ષણો સુધીનો સમય) સામાન્ય રીતે ૭-૧૪ દિવસનો હોય છે પરંતુ તે ૫-૨૧ દિવસ સુધીનો હોઈ શકે છે.

એમપોક્સ માટે ક્યારે પરીક્ષણ કરાવવું?
એમપોક્સનું કામચલાઉ નિદાન લક્ષણો પર આધારિત છે. તાવની નવી શરૂઆત, લસિકા ગાંઠોમાં સોજો અને ફોલ્લીઓ જેવા લક્ષણો ધરાવતા લોકોનું આ ચેપ માટે મૂલ્યાંકન કરવું જોઈએ.

છેલ્લા ૨૧ દિવસમાં અસરગ્રસ્ત દેશોમાંના કોઈપણ પ્રવાસનો ઈતિહાસ ધરાવતી વ્યક્તિ અને એમપોક્સના કોઈપણ ચિહ્નો અને લક્ષણો સાથે અસ્પષ્ટ તીવ્ર ફોલ્લીઓ સાથે હાજર હોય, તેને શંકાસ્પદ કેસ ગણવામાં આવે છે. જો શંકા હોય તો, ચેપી સમયગાળા દરમિયાન દર્દી અથવા તેની દૂષિત સામગ્રી સાથે સંપર્ક કર્યા પછી ૨૧ દિવસના સમયગાળા માટે દરરોજ ચિહ્નો/લક્ષણોની શરૂઆત માટે તેનું નિરીક્ષણ કરવું જોઈએ. તાવની ઘટનાના કિસ્સામાં, લેબ ટેસ્ટિંગ આવશ્યક છે

આઈસીએમઆરની માર્ગદર્શિકા મુજબ, જો દર્દીને આ ચેપની શંકા હોય તો:

• ઓર્થોપોક્સ વાઇરસ જીનસ (કાઉપોક્સ, બફેલોપોક્સ, કેમલપોક્સ, એમપોક્સ) શોધવા માટે પીસીઆર પરીક્ષણ કરવામાં આવશે.
• જો પરીક્ષણ પોઝિટિવ આવે, તો આ ચેપ માટે એક પુષ્ટિત્મક પરીક્ષણ એમપોક્સ-વિશિષ્ટ પરંપરાગત પીસીઆર અથવા એમપોક્સ ડીએનએ માટે રીઅલ-ટાઇમ પીસીઆર સાથે કરવામાં આવશે.
  નિદાનની ચકાસણી અથવા પુષ્ટિ કરવા માટે, ક્લિનિકલ પરીક્ષણ પ્રક્રિયામાં શામેલ છે:
• નાસોફેરિંજલ અને ઓરોફેરિંજલ સ્વેબ
• રક્ત નમૂના
• પેશાબનો નમૂનો
• જખમ છત અથવા આધારને સ્ક્રેપિંગ
• પ્રવાહી અને પોપડો/સ્કેબ નમૂના
  સ્વચ્છતા અને સતર્કતાથી આપણે આ અને આવા ઘણા રોગોથી સ્વયંને સુરક્ષિત રાખી શકીએ છીએ.