ઓસ્કાર એવૉર્ડથી પુરસ્કૃત પ્રથમ ભારતીય મહિલા: ભાનુ અથૈયા

ભારતની વીરાંગનાઓ -ટીના દોશી

રિચર્ડ એટનબરોની ‘ગાંધી’ ફિલ્મ યાદ છે ?
વર્ષ ૧૯૮૨માં પ્રદર્શિત થયેલી ગાંધી ફિલ્મને આઠ ઓસ્કાર એવૉર્ડથી પુરસ્કૃત કરવામાં આવેલી. શ્રેષ્ઠ ફિલ્મ, શ્રેષ્ઠ નિર્દેશન માટે રિચર્ડ એટનબરોને, શ્રેષ્ઠ કથાનક માટે જોન બ્રિલેને, શ્રેષ્ઠ એડિટિંગ માટે જોન બ્લૂમને, શ્રેષ્ઠ કળા નિર્દેશન માટે સ્ટુઅર્ટ કરેગ અને રોબર્ટ લેઈંગને, શ્રેષ્ઠ અભિનેતા માટે બેન ક્ધિગ્સ્લેને, શ્રેષ્ઠ સિનેમેટોગ્રાફી માટે બિલી વિલિયમ્સ અને રોની ટેલરને અને શ્રેષ્ઠ કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનર માટે જોન મોલો અને ભાનુ અથૈયાને… આ પુરસ્કારોની વિશેષતા એ હતી કે ફિલ્મની વેશભૂષા માટે પુરસ્કૃત થનાર ભાનુ અથૈયા ઓસ્કાર એવૉર્ડ જીતનાર પ્રથમ ભારતીય મહિલા હતી! ભાનુનો અર્થ સૂરજ થાય. એ દ્રષ્ટિએ એમ કહી શકાય કે પોતાનું નામ સાર્થક કરીને ઓસ્કારના આકાશમાં સૂર્ય બનીને ઝળહળી ઊઠેલી ભાનુ!

ગાંધી ફિલ્મ માટે ભાનુ અથૈયાની પસંદગી કઈ રીતે થઈ તેની પણ એક કહાણી છે. એ વર્ષ ૧૯૮૦નું હતું. ભાનુને ફિલ્મોમાં કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનિંગ કરતાં પચીસેક વર્ષ થઈ ગયેલાં. ભાનુ હિન્દી ફિલ્મો ઉપરાંત કોનરેડ રૂક દ્વારા નિર્દેશિત આંતરરાષ્ટ્રીય ફિલ્મ સિદ્ધાંત માટે કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈન કરી ચૂકેલી. એ ફિલ્મની નાયિકા સિમી ગરેવાલ ભાનુની સારી મિત્ર હતી. આ અરસામાં સત્તર વર્ષ સુધી લગાતાર ભારતમાં આંટાફેરા કરનાર હોલિવૂડ ફિલ્મમેકર રિચર્ડ એટનબરોએ ગાંધીજી પર ફિલ્મ બનાવવાનો નિર્ણય કર્યો. ભારતના ભાષા વૈવિધ્ય તથા ધર્મ અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતાને ધ્યાનમાં રાખીને રિચર્ડ ફિલ્મમાં કોઈ ઊણપ રાખવા માગતા નહોતા.

રિચર્ડ એટનબરોને ભારતીય સંસ્કૃતિને સમજનાર અનુભવી ડ્રેસ ડિઝાઈનરની જરૂર હતી. ભારતમાં ફિલ્મની કાસ્ટિંગની જવાબદારી ડોલી ઠાકોર પાસે હતી. એણે સિમી ગરેવાલને ભાનુ સાથે મુલાકાત કરાવવા કહ્યું. એ સમયે ભાનુ પાસે ટેલિફોનની સુવિધા નહોતી. એથી પ્રોડક્શનનાં લોકો સીધાં જ ભાનુના વર્કશોપ પર પહોંચી ગયાં. ગાંધીમાં ડ્રેસ ડિઝાઈનિંગ કરવા અંગે ભાનુને થોડીક ગભરામણ થઈ ગઈ, પણ સિમીએ એને ફિલ્મ કરવા મનાવી લીધી. ત્યાર બાદ સિમીએ ભાનુની મુલાકાત રિચર્ડ એટનબરો સાથે ગોઠવી. માત્ર પંદર મિનિટની વાતચીતમાં રિચર્ડને સમજાઈ ગયું કે ભાનુને ભારતની સારી સમજ છે. એમણે ભાનુને કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનિંગનું કામ સોંપી દીધું. ભાનુ કામે વળી.

ભાનુએ મુખ્ય કલાકારો ઉપરાંત પરદે દેખાનારા પ્રત્યેક વ્યક્તિ માટે વસ્ત્રો તૈયાર કરવાનાં હતાં. એણે સંપૂર્ણ નિષ્ઠા અને લગનથી ભગીરથ કામ પાર પાડ્યું. એ રોજ પરોઢિયે પાંચ વાગ્યે પોતાના નવ સહાયક સાથે સેટ પર પહોંચી જતી. અને રાત્રે નવ વાગ્યા સુધી ડિઝાઈનિંગ કરતી. સામૂહિક પરિશ્રમને અંતે ‘ગાંધી’ પ્રદર્શિત થઈ ત્યારે ગાંધી અને નેહરુના કિરદારે ફિલ્મમાં પહેરેલાં વસ્ત્રોની વિદેશમાં પણ બોલબાલા થઈ ગઈ. વિદેશમાં ખાદીનાં વસ્ત્રો, ધોતી અને નેહરુ જેકેટની માગ વધી ગયેલી.

વસ્ત્રોની આ લોકપ્રિયતાના મૂળમાં ભાનુ અથૈયા હતી. એણે ડ્રેસ ડિઝાઈનિંગમાં ખૂબ મહેનત કરેલી. મહેનતનું મીઠુ ફળ પણ મળ્યું એને. વર્ષ ૧૯૮૩માં, પંચાવનમા ઓસ્કાર એવૉર્ડ સમારોહમાં શ્રેષ્ઠ કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનર તરીકે ભાનુનું નામાંકન થયું. એ સમયે ભાનુના પ્રતિસ્પર્ધીઓ સહિત સહુ કોઈએ એક સ્વરે ભાનુને કહેલું કે, ‘તમે જે કામ કર્યું છે એનો વિસ્તાર ઘણો વ્યાપક છે. એથી આ એવૉર્ડના હકદાર પણ તમે જ છો… લોકહૃદયનો પડઘો પાડતાં શ્રેષ્ઠ કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનર તરીકે ભાનુ અથૈયાના નામની ઘોષણા થઈ ત્યારે આખું સભાગૃહ તાળીઓના ગડગડાટથી ગૂંજી ઊઠેલું. ભાનુએ વિનમ્રતાથી એવૉર્ડ સ્વીકારીને કહેલું, શુક્રિયા રિચર્ડ એટનબરો, દુનિયાનું ધ્યાન ભારત ભણી દોરવા બદલ…!’

દુનિયાનું ધ્યાન ખરેખર ભારત ભણી દોરાયેલું. એના મૂળમાં હતી ભાનુ અથૈયા. ગાંધીનો કાઠિયાવાડી પહેરવેશ, નેહરુ જેકેટ અને કસ્તૂરબાની હેન્ડલૂમની કિનારીવાળી સાડીઓ…આ પાત્રોની વેશભૂષા તો ઊડીને આંખે વળગે એવી હતી જ, ઉપરાંત અન્ય પાત્રોના ડ્રેસ ડિઝાઈન કરીને કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનર તરીકે ભાનુએ ભારતને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પ્રતિષ્ઠા અપાવેલી. ડંકો વગાડેલો ભાનુએ ભારતનો. દબદબો વધારેલો ભાનુએ ભારતનો.

આ ભાનુ અથૈયાનો જન્મ ૨૮ એપ્રિલ ૧૯૨૯ના મહારાષ્ટ્ર સ્થિત કોલ્હાપુરમાં થયેલો. માતા શાંતાબાઈ રાજોપાધ્યાય. પિતા અન્નાસાહેબ રાજોપાધ્યાય મશહૂર ફિલ્મમેકર બાબૂરાવ પેન્ટર માટે ફોટોગ્રાફી કરતા. ભાનુ અગિયાર વર્ષની થઈ ત્યારે અન્નાસાહેબનું મૃત્યુ થઈ ગયું. જોકે બાળપણથી જ કળા પ્રત્યે એને સવિશેષ લગાવ હતો. કળાને નિખારવા એણે મુંબઈની જે.જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટસમાં પ્રવેશ લીધો. વર્ષ ૧૯૫૧માં ભાનુને કૉલેજકાળમાં ‘લેડી ઇન રીપોજ’ નામના આર્ટ વર્ક માટે ઉષા દેશમુખ સુવર્ણ ચંદ્રકથી નવાજવામાં આવેલી. ત્યાર બાદ ‘પ્રોગ્રેસિવ આર્ટ ગ્રૂપ’ના સદસ્ય તરીકે પણ એની નિયુક્તિ કરવામાં આવી. આ ગ્રૂપ સાથે જોડાયેલી ભાનુ પહેલી મહિલા હતી. ઉપરાંત ભાનુ વિમેન મેગેઝિન ઇવ્ઝ વીકલી અને ફેશન એન્ડ બ્યુટી માટે પણ ફેશન ઈલસ્ટ્રેશન તૈયાર કરતી. કેટલાંક વર્ષો બાદ ઇવ્ઝ વીકલીના ઍડિટરે એક ફેશન બુટિક ખોલ્યું, ત્યારે એમણે ભાનુ સમક્ષ ડ્રેસ ડિઝાઈન કરવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો. ભાનુએ સહર્ષ પ્રસ્તાવ સ્વીકારી લીધો. એણે ડ્રેસ ડિઝાઈનિંગમાં જીવ રેડી દીધો. એની ડિઝાઈનો ગ્રાહકોમાં
જોતજોતામાં લોકપ્રિય થઈ ગઈ. જ્વલંત સફળતાને પગલે ભાનુએ મેગેઝિનની નોકરી છોડી દીધી. અને ફેશન ડિઝાઈનિંગમાં કારકિર્દી કંડારવાનો નિર્ણય કર્યો.

દરમિયાન, ભાનુએ વર્ષ ૧૯૫૦માં હિન્દી ફિલ્મોના જાણીતા ગીતકાર અને એક કવિ તરીકે પ્રખ્યાત સત્યેન્દ્ર અથૈયા સાથે લગ્ન કર્યાં. ફળસ્વરૂપે એક દીકરી થઈ, પણ આ લગ્ન લાંબો સમય ન ચાલ્યાં. જોકે ત્યાં સુધીમાં ભાનુ ડ્રેસ ડિઝાઈનિંગના ક્ષેત્રમાં જાણીતી થઈ ગયેલી. ભાનુએ વર્ષ ૧૯૫૩માં ડ્રેસ ડિઝાઈનિંગ શરૂ કર્યું. એવામાં ગુરુ દત્તના પોશાક ડિઝાઈન કરવાનો મોકો મળ્યો. ડિઝાઈનિંગમાં માહિર હોવાને કારણે ભાનુને ગુરુ દત્તની ટીમમાં સ્થાન મળી ગયું. એની પહેલી ફિલ્મ હતી ‘સીઆઈડી.’ ભાનુએ ત્યાર પછી પ્યાસા, સાહિબ, બીબી ઔર ગુલામ, કાગઝ કે ફૂલ
અને ચૌદહવી કા ચાંદ જેવી કેટલીયે ફિલ્મોમાં ગુરુ દત્ત માટે પોશાક તૈયાર કરેલાં. એ પછી ભાનુએ યશ ચોપરા, રાજ કપૂર, આશુતોષ ગોવારિકર અને અન્ય ફિલ્મ નિર્માતાઓ સાથે સો કરતાં પણ વધુ ફિલ્મોમાં ડ્રેસ ડિઝાઈનના સૌંદર્યશાસ્ત્રને પરિભાષિત કરનારી એક અસાધારણ કાર્યપદ્ધતિનો વિકાસ કર્યો.

કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનિંગના ક્ષેત્રે ઈતિહાસ સર્જનાર ભાનુ અથૈયાનું બ્રેઈન ટ્યુમરની બીમારીથી ત્રણ વર્ષ પીડાયા બાદ ૧૫ ઑક્ટોબર ૨૦૨૦ના મૃત્યુ થયું. જોકે નિધનના સાત વર્ષ પહેલાં વર્ષ ૨૦૧૨માં ભાનુએ ઓસ્કાર ટ્રોફી પરત કરી દીધેલી. એનું કારણ જણાવતાં ભાનુએ એક મુલાકાતમાં કહેલું કે, ‘ટ્રોફીની સુરક્ષાનો મુદ્દો સૌથી મોટો છે. ભારતમાં અગાઉ ઘણા એવૉર્ડ ગાયબ થયા છે. મેં આટલાં વર્ષો સુધી ઓસ્કારનો આનંદ ઉઠાવ્યો છે. એથી મારા ગયા પછી પણ ટ્રોફી જળવાઈ રહે એ હેતુથી મેં ટ્રોફી પરત કરવાનું વિચાર્યું. હું ઘણી વાર ઓસ્કારની ઑફિસે ગઈ છું. મેં જોયું છે કે ઘણા લોકોએ પોતાની ટ્રોફી ત્યાં રાખી છે.
અમેરિકી કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઈનર એડિથ હેડે પોતાના આઠ ઓસ્કાર એવૉર્ડ ઓસ્કારની ઑફિસમાં મુકાવેલા. એથી મેં પણ સુરક્ષા જળવાઈ રહે એ કારણસર મારો એવૉર્ડ ઓસ્કારની ઓફિસમાં મુકાવી દીધો.’ ઓસ્કાર ઓફિસમાં સજાવેલો એ એવૉર્ડ ભાનુએ એવૉર્ડ સ્વીકારતી વખતે કહેલા શબ્દોનું જ સ્મરણ કરાવે છે. એના કથનમાં એક શબ્દનો ફેરફાર કરીને ઓસ્કાર પોકારી પોકારીને કહે છે જાણે: ‘શુક્રિયા ભાનુ અથૈયા, દુનિયાનું ધ્યાન ભારત ભણી દોરવા બદલ…!’