શ્રદ્ધાનો સાગર શ્રાવણ માસ

વિશેષ -રાજેશ યાજ્ઞિક

ચાતુર્માસ પ્રારંભ સાથે જ ભારતીય ધર્મની પરંપરાઓ, પછી તે સનાતન માર્ગ હોય, જૈન પરંપરા હોય કે અન્ય કોઈ, પણ ભક્તિ અને ધર્મના મહોત્સવ શરુ થઇ જાય છે. આ ચાર મહિના જાણે ધર્મમય બની જાય છે. આમ તો, ભક્તિ અને ધર્મ એ વર્ષના બધા મહિનાઓ, મહિનાના બધા અઠવાડિયાઓ અને અઠવાડિયાના પ્રત્યેક દિવસે કરવા જ જોઈએ, તેવાં સત્પુરુષોના વચન છે. પરંતુ વૈશાખ, શ્રાવણ, કારતક, માર્ગશીર્ષ, માઘ અને પુરુષોત્તમ માસનું વિશેષ મહત્ત્વ જોવા મળે છે, આ મહિનાઓના વિશેષ કર્મકાંડ અને દાન, જપ, તપ અને અનુષ્ઠાનનું વિગતવાર વર્ણન તો ઉપલબ્ધ છે જ; પરંતુ પોતાની ક્ષમતા મુજબ તેનું પાલન કરનારા ઘણા લોકો આજે પણ સમાજમાં હાજર છે. તેમાંય શ્રાવણ મહિનો સનાતન ધર્મ માર્ગ પર ચાલતા ભક્તો માટે સવિશેષ મહત્ત્વનો હોય છે.

શિવ પુરાણ અનુસાર ભગવાન શિવે સ્વમુખે શ્રાવણ માસનું મહત્ત્વ દર્શાવ્યું છે.
દ્વાદશસ્વપિ માસેષુ શ્રાવણો મેતિવલ્લભ: તેનાસૌ શ્રવણો મત:
શ્રવણર્ક્ષં પૌર્ણમાસ્યાં તતોપિ શ્રાવણ: સ્મૃત:, યસ્ય શ્રવણમાત્રેણ સિદ્ધિદ: શ્રાવણોઽપત્ય:
એટલે કે બાર માસની વચ્ચે મને શ્રાવણ ખૂબ જ ગમે છે. તેની મહાનતા સાંભળવા જેવી છે. તેથી તેને શ્રાવણ કહેવામાં આવે છે. આ મહિનામાં શ્રવણ નક્ષત્ર સાથે પૂર્ણિમા હોય છે, તેથી તેને શ્રાવણ પણ કહેવામાં આવે છે. તેના માહાત્મ્યનું શ્રવણ માત્ર સિદ્ધિ દાયક છે, તેથી જ તેને ‘શ્રાવણ’ પણ કહેવામાં
આવે છે.

ચાતુર્માસ હેઠળ આવતા શ્રાવણ માસને કારણે તે સમયે વાતાવરણ ખાસ કરીને ધાર્મિક હોય છે. વિવિધ સ્થળોએ, સ્થળાંતર કરનારા સાધુઓ અને વિદ્વાન વાર્તાકારો દ્વારા ભગવાનની વાર્તાઓ અને પ્રાચીન ગ્રંથોનું પઠન કરવામાં આવે છે. શ્રાવણ માસ દરમિયાન શિવ મંદિરોમાં ભક્તોની ખાસ ભીડ રહે છે, ઘણા લોકો દર સોમવારે વ્રત રાખે છે અને દરરોજ જલાભિષેક પણ કરે છે.

વિવિધ સ્થળોએ વાર્તા સત્રોનું આયોજન; કાશી વિશ્ર્વનાથ, વૈદ્યનાથ, મહાકાલેશ્ર્વર વગેરે જેવા બાર જ્યોતિર્લિંગ અને ઉપલિંગ તરફ જતા કાવડિયાઓનું જૂથ, ધાર્મિક મેળાઓનું આયોજન; ભજન-કિર્તન વગેરેના દ્રશ્યોને કારણે વાતાવરણ ધાર્મિક બની જાય છે. મહાભારતના અનુશાસનપર્વમાં મહર્ષિ અંગિરાના શબ્દો છે (૧૦૬.૨૭),
શ્રાવણ નિયતો માસમેકભક્તેન ય: ક્ષિપેત્, યંત્ર તત્રાભિષેકેણ યુજ્યતે જ્ઞાતિવર્ધન:
અર્થાત્ ‘જે પોતાના મન અને ઇન્દ્રિયોને કાબૂમાં રાખે છે અને શ્રાવણ મહિનો એક સમયે ભોજન કરીને વિતાવે છે, તેને વિવિધ તીર્થોમાં સ્નાન કરવાનું પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના સ્વજનોની સંખ્યામાં વધારો થાય છે.’ સ્કંદમહાપુરાણમાં ભગવાને તો ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે જે કોઈ શ્રાવણ માસમાં એક પણ ઉપવાસ કરે છે તે મને અતિ પ્રિય છે.

કિં બહૂકેન વિપ્રર્ષે શ્રાવણે વિહિતં તુ યત્, તસ્ય ચૈકસ્ય કર્તાપિ મમ પ્રિયતરો ભવેત્
દેવી પાર્વતીએ તેમની યુવાની દરમિયાન શ્રાવણ મહિનામાં કંઈપણ ખાધા વિના અને પાણી પીધા વિના કઠોર ઉપવાસ અને તપસ્યા કરી, પછી તેમણે શિવને પ્રસન્ન કર્યા અને તેમની સાથે લગ્ન કર્યા. તેનું એક કારણ એ છે કે ભગવાન શિવ શ્રાવણ મહિનામાં પૃથ્વી પર પોતાના સાસરે ગયા હતા અને ત્યાં તેમનું અર્ઘ્ય અને જલાભિષેક સાથે સ્વાગત કરવામાં આવ્યું હતું. એવું માનવામાં આવે છે કે દર વર્ષે શ્રાવણ મહિનામાં ભગવાન શિવ તેમના સાસરિયાંની મુલાકાત લે છે.

એવું માનવામાં આવે છે કે સમુદ્ર મંથન શ્રાવણ મહિનામાં કરવામાં આવ્યું હતું. સાગર મંથન પછી જે વિષ નીકળ્યું, ભગવાન શંકરે તેને પોતાના ગળામાં રોકી દીધું અને સૃષ્ટિની રક્ષા કરી. પરંતુ ઝેર પીધા પછી ભગવાનનું ગળું નીલવર્ણ થઈ ગયું. તેથી ભગવાનનું નામ નીલકંઠ પડ્યું. ઝેરની અસર ઓછી કરવા માટે તમામ દેવી-દેવતાઓએ તેમને જળ ચઢાવવાનું શરૂ કર્યું. તેથી શિવલિંગ પર જળ અર્પણ કરવાનું વિશેષ મહત્વ છે.
કેટલાક વિદ્વાનોએ માર્કંડેય ઋષિની તપસ્યાને શ્રાવણ મહિના સાથે પણ જોડી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે માર્કંડેય
ઋષિ અલ્પજીવી હતા. પરંતુ તેમના પિતા માર્કન્ડુ ઋષિએ તેમને લાંબુ આયુષ્ય અને અકાળ મૃત્યુથી મુક્તિ મેળવવા માટે ભગવાન શિવની વિશેષ પૂજા કરવાનું કહ્યું. ત્યારે માર્કંડેય ઋષિએ
શ્રાવણ મહિનામાં જ કઠોર તપ કરીને ભગવાન શિવને પ્રસન્ન કર્યા. જેના કારણે મૃત્યુના દેવતા યમરાજ પણ નતમસ્તક થઇ ગયા હતા. એટલા માટે ભગવાન શિવને મહાકાલ પણ કહેવામાં આવે છે.
શિવપુરાણમાં ઉલ્લેખ છે કે ભગવાન શિવ સ્વયં જળ છે. તેથી, જળથી અભિષેક સ્વરૂપે તેમની પૂજા કરવાનું શ્રેષ્ઠ પરિણામ મળે છે.

શાસ્ત્રોમાં વર્ણન છે કે ભગવાન વિષ્ણુ શ્રાવણ મહિનામાં
યોગ નિદ્રામાં જાય છે. તેથી આ સમય તમામ ભક્તો,
ઋષિઓ અને સંતો માટે અમૂલ્ય છે. તે ચાર મહિના સુધી
કરવામાં આવતો વૈદિક યજ્ઞ છે જે એક પ્રકારનો પૌરાણિક
ઉપવાસ છે, જેને ‘ચૌમાસા’ અથવા ચાતુર્માસ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. ઉપરાંત ભગવાન શિવ બ્રહ્માંડ ચલાવવાની જવાબદારી સ્વીકારે છે. તેથી, શ્રાવણના મુખ્ય દેવતા ભગવાન શિવ બને છે. આપણે સહુ શ્રાવણ સહિત સમગ્ર ચાતુર્માસમાં ભક્તિ અને ધર્મની આરાધના કરવા દ્વારા આત્માના અંતિમ લક્ષ્ય સુધી પહોંચવાના માર્ગમાં આગળ વધીને, આ મહિનાઓ
સફળ કરીએ.