ઇન્ટરનેશનલ ટાઇગર ડે ભારતનાં જંગલોમાં વિહરતાં શાલીન ને પ્રભાવક વાઘને જાણીએ

ટ્રાવેલ સ્ટોરી -કૌશિક ઘેલાણી

૨૯મી જુલાઇ વિશ્ર્વભરમાં ઇન્ટરનેશનલ ટાઈગર ડે તરીકે ઉજવાય છે. વિશ્ર્વભરમાં વાઘની વસ્તીમાં ૮૦% જેટલો અધધ ઘટાડો નોંધાયા પછી વિશ્ર્વનાં બધા જ દેશોએ આ પ્રાણીનાં અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવા માટે સંયુક્ત પ્રયાસો આદર્યા અને વાઘ પ્રત્યેની સંવેદનશીલતા અંગે જાગૃતિ આવે એ હેતુસર ૨૯મી જુલાઈને વાઘ દિવસ જાહેર કરવામાં આવ્યો. આ દિવસે વિશ્ર્વની અલગ અલગ સંસ્થાઓ વાઘનાં સંવર્ધન માટે પ્રયાસો કરીને વૈશ્ર્વિક જાગૃતિ તરફ પ્રયત્નો આદરે છે. ભારતમાં ૫૩ ટાઇગર રિઝર્વ સાથે ૩૧૬૭ જેટલા વાઘની સંખ્યા છે જે વિશ્ર્વનાં કુલ વાઘની વસ્તીમાંથી ૮૦% જેટલો માતબર હિસ્સો ધરાવે છે. આપણા રાષ્ટ્રીય પ્રાણી એવા પ્રભાવક વાઘ વિષે ખરેખર તો આપણે ખૂબ જ નહિવત જાણીએ છીએ. ભારતનાં જંગલોમાં વિહરતાં વાઘ ખૂબ જ અનન્ય અને શાલીન હોય છે. હિમાલયનની તળેટીમાં આવેલા જંગલો, તરાઈનાં જંગલો, મધ્ય ભારતનાં જંગલો, દક્ષિણ ભારતનાં જંગલો, રાજસ્થાનનાં જંગલો એમ આખા દેશમાં મોટા ભાગનાં જંગલોમાં વાઘ મુક્તમને વિહરે છે અને ગજજબ કરતબો કરે છે. કેટલીક વાર્તાઓનો સાક્ષી હું અને મારો કેમેરા સાક્ષી બન્યા છીએ એ વાર્તાઓ અને એ અદ્ભુત જીવનો પરિચય કેળવીએ તો જાણે એ આપણા પરિવારનો એક ઉમદા સભ્ય છે એવું માનતા થઇ જઈશું એ વાત કોઈ નકારી નહિ શકે.

જંગલમાં વાઘનાં શિકારની રીત ખૂબ જ અનોખી છે. જંગલમાં શિકાર સમયે રોમાંચક અને દિલધડક વાર્તાઓ આકાર પામે છે. ધીરજ રાખીને જિમ કોર્બેટ નેશનલ પાર્કમાં રામગંગા કિનારે થોડી ક્ષણો સુધી પ્રકૃતિનો હાથ ઝાલીને ઊભા રહીએ તો પ્રકૃતિ આ જંગલમાં વસતા પ્રભાવક જીવોની અદ્ભુત ઘટનાઓનો સાક્ષાત્કાર કરાવે. હરણની પ્રજાતિ એવા સાબરની દ્રષ્ટિ જરા નબળી હોય છે પણ એની ઘ્રાણેન્દ્રિય શક્તિ અદ્ભુત હોય છે. વાઘની દ્રષ્ટિ ખૂબ જ ચકોર હોય છે અને દિમાગથી પણ એ ચબરાક હોય છે. શિકાર કરવામાં ખૂબ જ ઓછી શક્તિનો વ્યય થાય અને સરળતાથી શિકાર પોતાની ઝપટમાં આવે માટે વાઘ ઝાડી ઝાંખરા અને નદી કિનારે આવેલા રેતીનાં ઢોળાવનો આશરો લઈને જરા પણ અવાજ કર્યા વિના શિકારની દિશામાં ચપળતાથી ધીમે પગલે આગળ વધે છે. નદીનાં તટ પર આવેલ ભાંગના ઘાસમાં ઊભેલા સાબરને વાઘની હાજરીનો અંદાજ પણ નથી. વાઘ પણ પવનની દિશાથી ઊલટી દિશામાં જ છુપાય છે જેથી કરીને સરળતાથી ઘ્રાણેન્દ્રિય શક્તિ મારફત પણ સાબર વાઘની હાજરી ન કળી શકે. કુદરતે દરેક જીવોને પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે સંઘર્ષ તો આપ્યો જ છે પણ સાથે સાથે એ સંઘર્ષની ચાવી પણ આપી છે. જીવન ટકાવી રાખવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહેવું, સફળતાની ખાતરી ન હોવા છતાં પોતાની બધી જ ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરીને પ્રયત્નો કરવા, પોતાની ક્ષમતાનો યોગ્ય દિશામાં મહત્તમ ઉપયોગ કરીને પોતાના જીવનને સરળ બનાવવું આવા પાઠ કોઈ શાળા નહિ પણ પ્રકૃતિમાં વસતા આ જીવો સરળતાથી શીખવી જાય છે. આવી દિલધડક ઘટનાઓને નજરો નજર નિહાળતા આપણે સંપૂર્ણ સભાન અવસ્થામાં હોવા છતાં વાચાહીન થઇ જવાનો અનુભવ કરવા બરાબર છે. વાઘ જરા પણ અવાજ કર્યા વિના સાબર તરફ આગળ ધપે છે, જેવી સાબરની નજરચૂક થાય કે બધી જ તાકાત એકસામટી લગાવીને સાબરને જાણે ગળે વળગાડીને અંતિમ ચીસ સાથે શિકાર કરીને વિજયઘોષ કરતા રાજા જેમ પોતાનાં રસ્તે આગળ ધપે છે.
બીજા દિવસે સવારની ચ્હા પીને તરત જ ખુલતી સવારે મોસૂઝણું થાય એ પહેલા જ જીપ્સી સાંભર રોડ પર નીકળી પડે કે તરત જ હૃદય એક અલગ જ રીતે ધબકવા લાગે. લોખંડના વીજળીના તારથી બનાવેલી ફેન્સીંગને ક્રોસ કરીએ કે તરત દરેકની નજર માર્ગની આજુબાજુ ચકોરતાથી કશુંક શોધવામાં લાગી જાય. એમાં પણ જે લોકો પહેલી વાર જંગલ સફારીમાં આવ્યા હોય એ લોકોને તો ચોક્કસ અજુગતું લાગે જ. ચાર રસ્તા આવે કે તરત ગાડી થોભાવીને ડ્રાઈવર પહેલા તો રસ્તા પરની માટીને ધ્યાનથી નીરખે અને પછી દૂરબીનથી ચારેકોર નજર દોડાવીને જંગલની પરિસ્થિતિને જુએ અને યોગ્ય દિશામાં ગાડી દોડાવી મૂકે. ફેબ્રુઆરીના વરસાદ પછીની ઉઘડેલી સવાર છે, જંગલ આખું ધોવાઈને સજજ થઇ ગયું છે. સાલના વૃક્ષો સાથે અફળાતો પવન, પર્ણોનું સંગીત, વહેતી રામગંગાનો મધુર ધ્વનિ, લક્કડખોદનું મધુર ગાન, પક્ષીઓનો કલરવ, વાંદરાઓ – હરણાઓનો સચેત કરતો ઊંચો ધ્વનિ. જૂનો સાલના લાકડાનો બનેલો પુલ પસાર કરીને રામગંગાને પેલે પર જવાનું જે રસ્તાને સાંભર રોડ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. સૂર્યના કિરણો ધુમ્મસને ઘમરોળતાં, વૃક્ષોનાં પર્ણોમાંથી ચારણી માફક ગળાઈને રસ્તા પાર સોનેરી ઉજાસ પાથરી રહ્યા હતા. આ જંગલ માટે કોઈ કવિએ લખેલી કવિતાના શબ્દો પણ વામણાં લાગે.
અમે ગઈકાલની ઘટનાને ધ્યાનમાં લઈને આજે સીધા જ સાંભર રોડ થઈને પાર વિસ્તારમાં પહોંચ્યા. ભાંગવાળી હાઈ બેન્ક પર દૂરથી જ કોઈ ગાડી ન જણાતા અંદાજ લગાવ્યો કે ત્યાં તો વાઘ નથી જ. ગઈ કાલ રાતની ઘટના માનસપટ પર તાજી થઇ, નક્કી એ લોકો શિકાર કરતા કરતા આ તરફ આવ્યા હોવા જોઈએ એવું અનુમાન લગાવી જીપ્સી જૂની ફોરેસ્ટ ચોકી તરફ આગળ વધારી. ધુમ્મસમય વાતાવરણમાં ભાગ્યે જ સામેનું કશું જોઈ શકાય એવામાં અચાનક જ ઘાસની એક તરફથી બંને બચ્ચાંઓ એક પુખ્ત વયના હરણ તરફ ભાગી રહ્યા હતા અને હરણ અમારી જીપ્સીની જમણી તરફ ભાગ્યું. એક બચ્ચું જીપ્સીને સામે આવીને અટક્યું અને ફરી પાછું ભાગ્યું. અમે અંદાજ લગાવીને જીપ્સીને ઊભી રાખી. માત્ર ચૌદ મહિનાનું બિનઅનુભવી બચ્ચું કોઈ પણ રીતે પુખ્ત હરણનો શિકાર કરી જ નહીં શકે તો કેમ ભાગતું હશે, પણ થોડી જ ક્ષણોમાં એ વાતનો તાળો બેસી ગયો. હરણ જે દિશામાં ભાગ્યું ત્યાં પહેલેથી જ પારો વાઘણ છુપાઈને બેઠી હતી. બચ્ચાઓ તો ખાલી એમની માને અનુસરી રહ્યા હતા અને યોજના પ્રમાણે હરણને ઘાસમાં ભાગી ન શકે એમ પારોની દિશામાં ધકેલી રહ્યા હતા અને આખરે એ આબાદ ઝડપાઈ ગયું, ફરી પાછી કારમી વેદનામય ચીસ અને આખું જ જંગલ શાંત. ત્રણે બચ્ચા અને માએ લગભગ એ આખો દિવસ શિકાર પર જ બેસી રહ્યા અને બસ અમે માત્ર તેની આછેરી ઝલકને જ કેમેરામાં કેદ કરી શક્યા. મારાથી માત્ર પચાસ ફૂટના અંતરે પણ ઘાસની ઊંચાઈ એટલી હતી કે ક્યારેક અપલક ઝલક દેખાઇ આવે. છેલ્લે અમે એને ત્યાં ને ત્યાં છોડીને બીજા વિસ્તાર તરફ ચક્કર મારવા નીકળી પડ્યા.

અહીં હું ઘણી બધી અચરજ પમાડે તેવી ઘટનાઓનો સાક્ષી રહ્યો છું. ઢીકાલાનો રંગ દરેક સફારીમાં, દરેક મુલાકાતમાં મેં અલગ અલગ જોયો છે અને માણ્યો છે. જ્યારે કુદરત જાતે જ કોઈ ધૂનની રચના કરે ત્યારે બધા જ સજીવ અને નિર્જીવ તત્ત્વોને પોતાના કામે લગાડી દે છે. મેં આ હંમેશાં દરેક જગ્યાએ અનુભવ્યું છે અને મારી નજરે નિહાળ્યું પણ છે. સવારે કરેલા શિકાર પછી અમે એક જ આશા લઈને ફરી પાછા એ જ જગ્યા પર પાછા આવ્યા જ્યાં તેઓએ શિકાર કર્યો હતો પણ ઘાસમાં ખાસ કશું કળી નહોતું શકાતું અને લગભગ બધુ જ સાવ શાંત હતું. હવે ત્યાંથી પારો બચ્ચાઓને લઈને કદાચ જામુનનાળા ગઈ હોય એવી શક્યતાઓ વધારે હતી. મંદમંદ વહેતા ઝરણાનાં નિર્મળ નીર પાસે અમે ગાડી એક જાબુંના ઝાડના છાંયડામાં ઊભી રાખી. છાંયડાની શીતળતા, જાંબુના ઝાડ પર વાંદરાઓની ચહલ પહલ, પક્ષીઓનો અદકેરો કલરવ, લક્કડખોદની અવિરત લયમાં સંભળાઈ રહેલી ધૂન, નાના એવા પથ્થરોની વચ્ચેથી મંદ ગતિએ વહેતા પાણીનું કર્ણપ્રિય સંગીત અને જંગલમાં ચોતરફ પારોની રાહમાં અમારી ચકોર દૃષ્ટિ ફરી રહી હતી. પારોની રાહ અહીં આ રીતે એક કલાક સુધી જોઈ હતી અને કાન માંડીને હરણાંઓના કોલ સાંભળવા પણ પ્રયત્ન કર્યો હતો કે કદાચ જ્યા શિકાર કર્યો છે ત્યાં જ બહાર નીકળે તો પણ આજે ફરી એક ઝલક મળે. જંગલમાં વિહરતા વાઘને જોવો એક એવો નશો છે કે જેટલી વખત જુઓ એટલી વખત ફરીવાર જોવાની ઉત્કંઠા જાગ્યા જ કરે. એને જંગલમાં શોધવાનો રોમાંચ પણ એટલો જ કે એને શોધવાનો ચસ્કો લાગી જાય અને જેટલી વાર તમે નિષ્ફળ જાઓ એટલે જ વાર વધારે ને વધારે પ્રયત્ન કરવાની ઈચ્છા પ્રબળ થાય. ગમે તેટલા તોફાની હોવા છતાં વાઘનાં બચ્ચાંઓને માએ આપેલી શિસ્તની શીખને તેઓ એટલી હદે જાળવતા દેખાય કે મા ક્યાંક એમને મૂકીને જાય એ હદ તેઓ ક્યારેય પણ ના જ ઓળંગે. આખરે જંગલના દરેક ખૂણાને ખૂંદી વળવા માટે અમે ઠંડી સડક, કમરપટ્ટા વિસ્તાર જે ખુબ જ ગીચ સાલ કેનોપી ધરાવતો વિસ્તાર એમ બધે જ નજરો ફેરવી લીધી. બપોરના તડકાથી શરૂઆત કરીને ઢળતી સાંજ સુધી આખો રામગંગાનો કિનારો, જામુન નાળા, બંને હાઈ બેન્ક એમ લગભગ બધે જ શોધ્યા પછી પણ પારો અથવા એના બચ્ચા ક્યાંય પણ નજરે ન જ ચઢ્યા. મેં અનુભવ્યું કે ખરેખર આપણે વાઘ વિષે ખુબ જ ઓછા પ્રમાણમાં જાણીએ છીએ. એને મનમાં ન હોય તો તમે ગમે તેટલા પ્રયત્નો કરો એ સામે નહિ જ આવશે. ખાલી હાથે આછેરી ઝલક પણ જોયા વિના ઢીકાલા ડેક પર પરત ફર્યા.

સાંજે કેમેરા મૂકી ફરી પાછો રામગંગા કિનારે મારી મનગમતી જગ્યાએ ગોઠવાયો અને જંગલ સામે નજર માંડી. સામાન્ય રીતે આપણે સહુ જંગલને ડરના માહોલ સાથે વધારે જોડતા હોઈએ છીએ અને જંગલમાં વસતા પ્રાણીઓને પણ આપણા દુશ્મન જ માનીએ છીએ પણ ખરેખર તેઓની સૌમ્યતા અને પ્રકૃતિની હૂંફથી વિશેષ વૈભવ આખા વિશ્ર્વમાં ગોત્યો ન જડે. ફરી એ સન્નાટાથી ભરેલી રાત આવી અને હું રોજની જેમ ઘાસ પર થોડુંક ચાલીને અમસ્તા જ લાકડાની બેન્ચ પર નદી કિનારે બેઠા બેઠા જંગલને સાંભળવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો હતો. ફરી પાછા વાંદરા અને હરણના ચેતવણી સૂચક કોલ્સ કાનના પરદા પર અથડાયા જાણે વાઘ પોતાની હયાતીનો અણસાર આપતા હોય. સવારે વાઘની ઝલક મળશે જ એવી આશા પ્રબળ થઇ ગઈ. સવારે વહેલા ઊઠીને નાહીં ધોઈને કેમેરા હાથમાં લઈને સીધો જ સફારી માટે તૈયાર. અહીં વાંદરાઓ ટાંપીને જ બેઠા હોય કે તમારી સહેજ નજર ચૂક થાય કે હાથમાંથી ખાવાની થેલી લઈને ઝાડ પર ચઢી જાય અને જે હોય એ બધું જ ઝાપટી જાય. મારા સફરજન ગયા. આજે સહુથી પહેલી જીપ્સી લઈને અમે નીકળ્યા સીધા સાંભર રોડ થઈને રામગંગા પાર. ગઈકાલ રાતનો કોલ અને સવારનું જંગલનું એકદમ શાંત વાતાવરણ એની હાજરીનો સ્પષ્ટપણે અનુભવ કરાવતું હતું. ધુમ્મ્સમય વાતાવરણને લઈને લગભગ ૧૦ ફુટ પછીનું કશું જ જોઈ નહોતું શકાતું. દસ પંદર મિનિટ જેટલી રાહ જોયા પછી આછેરો સૂર્યપ્રકાશ અચાનક જ આવ્યો અને એક સન્નાટો છવાઈ ગયો. ઊંચા ઘાસમાંથી જિપ્સીથી ખાલી ૨૦ ફુટ જેટલા અંતરેથી જંગલની મહાસામ્રાજ્ઞિની જેમ ત્રણમાંથી એક ટાઇગ્રેસ મારી જીપ્સી જેટલી જ ઊંચાઈના એક ઢોળાવ પર બરાબર આંખ સામે ઝાડી ઝાંખરાંઓમાંથી દેખાઈ. સૂરજનું પહેલું કિરણ એના ચહેરા પર પડ્યું કે જાણે આખું જંગલ ખીલી ઉઠ્યું અને ત્યાંથી ઉઠીને હવે ખાલી પાંચ થી સાત ફૂટના અંતરે આવીને આસાન જમાવ્યું જાણે મારા માટે જ, મને સાંભળવા માટે જ આવી હોય કે પછી એના ઘરમાં આવેલા તમામનું સ્વાગત કરવા. એની આંખો જાણે કશુંક કહી રહી હોય એવું દીસતું હતું. એના હાવભાવ એટલા સૌમ્ય છતાં પણ એની તાકાતની ચાડી ખાઈ રહ્યા હતા. વાઘ એટલે સામાન્ય રીતે જંગલનો સેલેબ્રીટી. આમ તો આપણે કોઈને સેલેબ્રીટી કહીએ એટલે કે હોય કે ના હોય પણ ચણાના ઝાડ પર ચોક્કસ ચઢી જાય. વાઘ સાથે એવું જરાયે નથી. વીસ પચ્ચીસ ગાડીઓ હોય તો પણ એ તો રાજા કે રાણીની માફક પસાર થઇ જશે અને બેઠો હશે તો રસ્તા પરથી એના મૂળ પ્રમાણે જ હટશે. સવાર સવારમાં સૂરજનાં પહેલાં કિરણ સાથે જ એક સરસ મજાના ઊંચા પથ્થરોના ઢોળાવ પર બે બચ્ચાઓ આવીને મજાથી વિહરી રહ્યા છે અને એક રાણીની જેમ ઢોળાવ પર બેસીને ફોટોગ્રાફ પડાવે છે. ફોટોગ્રાફર્સ શક્ય એટલી તસવીરો ઝડપવા માટે કોશિશ કરી રહ્યા છે એ મૂંઝવણ સાથે કે ત્રણમાંથી કોનો ફોટોગ્રાફ લેવો. કેમેરા શટરના અવાજથી વાતાવરણ ગુંજી ઉઠ્યું. જંગલમાં વાઘ દેખાય ત્યારે કંઈક આવું જ દૃશ્ય સર્જાય છે. અહીંયા કોઈને પોતાના ફોટો કે સેલ્ફીનો મોહ નથી પણ વાઘની એક ઝલક પણ છૂટી ન જાય એ મોહ જરૂર છે. થોડી વાર બેઠા પછી એક પછી એક ત્રણે ટાઇગર્સ આગળના દિવસે જ્યાં શિકાર કર્યો હતો એ દિશામાં ઊંચા ઘાસના કિનારે કિનારે ચાલવા લાગ્યા. ત્રણમાંથી એક જે સહુથી વધારે ચપળ લાગે છે એની જિજ્ઞાસાવૃત્તિ પણ કંઈક વધારે પડતી જ છે આજે એનો અનુભવ થયો. એક સાલના તૂટેલા ઝાડ આસપાસ જિજ્ઞાસાથી ચક્કર લગાવીને ધીરે ધીરે આગળ વધ્યું અને સહુના આશ્ર્ચર્ય વચ્ચે અચાનક જ સાલના કે જાબુંના ઝાડ પર ચઢી ગયું અને ડાળીના ટોચ પર આવીને એ રીતે સ્થાન જમાવ્યું જાણે કોઈ મહારાણી સભાને સંબોધવાની હોય. સામાન્ય રીતે વાઘ ઝાડ પર ચઢતા નથી હોતા પણ માત્ર જિજ્ઞાસા ખાતર આ વાઘ ઝાડ પર ચઢીને નિજાનંદ માણવા લાગ્યા. એ સફારી પૂરી થયા બાદ અમે પરત ડેક પર ફર્યા અને વધારે રસપ્રદ કશુંક મળશે એવી આશામાં સાંજની સફારી માટે નીકળ્યા.

બપોર પછીના સમયે એ સવારે જે જગ્યાએ અમે તેઓને મૂકીને ગયા એ જગ્યા સૂમસાન હતી. છેલ્લે અમે સીધી હાઈ બેન્ક તરફ ગયા અને દૂર નદીના રેતાળ પટ પરના ઘાસિયા મેદાનો છે જેમાં વાઘ આસાનીથી છુપાઈને શિકાર પર નજર રાખી શકે છે અને તક શોધીને શિકાર પર ત્રાટકે છે ત્યાં બચ્ચાઓ બેઠેલા દેખાયા. પારો કદાચ શિકાર માટે નીકળી હશે. અહીં પારોના ત્રણે બચ્ચાઓ એકબીજા સાથે ઘાસમાં પકડદાવ રમી રહ્યા હતા અને તેમનાથી સહેજે દૂર એક પુખ્ત વયનું સાંભર ઘાસમાં ઉભું રહીને વાઘની હાજરીનો ક્યાસ મેળવવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યું હતું. સાંભરની દૃષ્ટિ સામાન્ય રીતે જરાક નબળી હોય છે અને સ્વભાવે પણ ભોળું એટલે કદાચ વાંદરો વાઘની હાજરીનો સંકેત આપે તો પણ આ ભાઈ જરાક ચેક કરવા માટે સામે જાય અને એમાં જ આસાનીથી શિકાર થઇ જાય. જો કે આ બચ્ચાઓ અનુભવ વિના સાંભરને કોઈ પણ રીતે પકડી શકે એમ ના હતા પણ મસ્તીખોર સ્વભાવના લીધે સાંભર પાછળ દોડીને પણ સંભારને હંફાવવા પ્રયત્ન કર્યો ખરો. છેલ્લે સૂરજ ઢળતા ઢળતા એના સોનેરી કિરણો વિશાળ રામગંગાના પટ પર પાથરી રહ્યો છે અને પ્રકૃતિનું સંગીત ચોતરફ કાનમાં ગુંજી રહ્યું છે. રામગંગાનો વિશાળ પટ આવી તો કેટલીયે ઘટનાઓનો સાક્ષી રહ્યો હશે.

આવનારા ભવિષ્યમાં પણ હું આ રીતે જ પ્રકૃતિના પથ પર રખડતો રહીશ, ભલે મને આર્થિક રીતે કશું ખાસ વળતર મળે કે ના મળે. હું ખરેખર અનુભવી શકું છું કે હું કુદરત પાસેથી એટલું બધું કમાયો છું કે આજે હું કુદરતની વાર્તા કરવા બેસું કે જંગલના અનુભવોને શબ્દો આપવા બેસું તો કદાચ સમય ખૂટી પડશે પણ વાતો નહી.