ચોમાસામાં વન્યજીવો માટે પણ જીવલેણ બની જાય છે રસ્તાઓ

ફોકસ – કે. પી. સિંહ

મૈસુર સ્થિત નેચર ક્ધઝર્વેશન ફાઉન્ડેશનને તેના એક સંશોધન અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે ચોમાસાની ઋતુમાં રસ્તા પર વાહનોને કારણે સૌથી વધુ ઉભયજીવીઓ મૃત્યુ પામે છે. જ્યારે સામાન્ય રીતે એવું માનવામાં આવે છે કે ઉનાળાની ઋતુમાં જ્યારે વન્યજીવો ગરમીથી પરેશાન થઈને જંગલોમાંથી બહાર આવે છે ત્યારે તેઓ સૌથી વધુ અકસ્માતનો ભોગ બને છે. પરંતુ નેચર ક્ધઝર્વેશન ફાઉન્ડેશન દ્વારા કરવામાં આવેલા સંશોધનમાં સાબિત થયું છે કે ઉનાળાની સરખામણીમાં ચોમાસામાં અકસ્માતોને કારણે
મૃત્યુ પામેલાં પ્રાણીઓની સંખ્યા લગભગ ૨.૪ ટકા વધુ છે. આનાથી વન્યજીવ કાર્યકરોના આરોપોને સમર્થન મળે છે કે જે રસ્તાઓ ક્યાંય જતા નથી તે જંગલી પ્રાણીઓ માટે સૌથી વધુ ઘાતક છે.

થોડાં વર્ષો પહેલાં વન્યજીવો પર કામ કરતી સંસ્થા વાઇલ્ડલાઇફ એસઓએસ દ્વારા એક અહેવાલ તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો જેમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું કે કર્ણાટકમાં પાંચ વર્ષના સમયગાળામાં માર્ગઅકસ્માતમાં ૨૩ દીપડાઓ માર્યા ગયા હતા.

તમિલનાડુના મુદુમલાઈ ટાઈગર રિઝર્વમાં સૌથી વધુ માર્ગઅકસ્માતનો શિકાર દેડકા થયા હતા. અહીં ચોમાસા દરમિયાન જેટલા વન્યજીવો રસ્તાઓ પર મૃત અવસ્થામાં જોવા મળ્યા તેમાં ૫૦ ટકા એકલા દેડકાઓ હતા. એ જ રીતે, પેંચ ટાઇગર રિઝર્વમાં, ૧૦ કિમીના વિસ્તારમાં દરરોજ ૧.૧૩ દુર્લભ સાપ માર્યા ગયા. વન્યજીવન નિષ્ણાતો માને છે કે દર વર્ષે ૨૦ લાખથી વધુ વન્યજીવો, વિશ્ર્વભરના રસ્તાઓ પર અકસ્માતોનો ભોગ બને છે. ભારત જેવા દેશમાં ચોમાસા દરમિયાન આ અકસ્માતોની સંખ્યા વધી જાય છે.

હકીકતમાં, માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર વિશ્ર્વમાં રસ્તાઓનું નેટવર્ક સતત વિસ્તરી રહ્યું છે. જેના કારણે વન્યજીવો માટે રહેવાની જગ્યા પણ સતત સંકોચાઈ રહી છે. જો કે જ્યારે જંગલી પ્રાણીઓના રહેઠાણમાં આવેલી ખોટની ચર્ચા કરવામાં આવે છે, ત્યારે સામાન્ય રીતે રસ્તાઓને વિલન તરીકે જોવામાં આવતા નથી. કદાચ લોકોના મગજમાં એ વાત નહીં આવતી હોય કે સંરક્ષિત વન્યજીવ વિસ્તારોમાંથી પસાર થતા રસ્તાઓ ભલે મોટા ભાગે ખાલી અને નિર્જન રહે છે, પરંતુ ત્યાંથી તેજ ગતિએ પસાર થતાં વાહનો ગમે ત્યારે વન્યજીવો માટે ભયંકર અભિશાપ બની જાય છે. ભલે તમારા મગજમાં અચાનક એવો વિચાર ન આવે કે જંગલમાં ઝડપથી દોડતી કાર કોના માટે મુશ્કેલી ઊભી કરી શકે છે. પરંતુ એ વાત સાચી છે કે જંગલમાંથી ઝડપથી પસાર થતી કાર કોઈપણ જંગલી પ્રાણીઓ માટે જીવલેણ ઈજા કે મૃત્યુનું કારણ બની શકે છે. તેથી જ્યારે પણ વન્યજીવો માટે સંરક્ષિત વિસ્તારોમાંથી રસ્તાઓ બનાવવામાં આવે છે, ત્યારે તે જંગલી પ્રાણીઓ માટે મૃત્યુદંડ સમાન છે.

૨૦૦૯-૧૦ અને ૨૦૨૧-૨૨ની વચ્ચે એકલા પશ્ર્ચિમ બંગાળમાં ૫૭ હાથીઓ સંરક્ષિત વિસ્તારોમાંથી પસાર થતી ટ્રેનો સાથે અકસ્માતોને કારણે મૃત્યુ પામ્યા હતા. મે, ૨૦૧૩માં જલપાઈગુડીના ગોરુમારા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન પાસે પૂર્વી ચપરામરી જંગલમાંથી પસાર થતી પેસેન્જર ટ્રેને ૧૭ હાથીઓને કચડી નાખ્યા હતા. તાજેતરના વર્ષોમાં આ સૌથી ભયંકર દુર્ઘટના હતી, જેમાં પાંચ પુખ્ત વયના અને બે નાના હાથીઓનાં મોત થયાં હતાં અને અન્ય દસ હાથીઓને ગંભીર રીતે ઘાયલ થયા હતા. તે ખરેખર વન્યજીવ સંરક્ષણના ઇતિહાસમાં કાળા દિવસોમાંનો એક હતો. પરંતુ આવા ખરાબ અનુભવો પછી પણ વાઇલ્ડલાઇફ રિઝર્વ ક્ષેત્રમાંથી પસાર થતા રસ્તાઓ કે ટ્રેનોને કારણે થતા મૃત્યુને રોકવા માટે કોઈ પગલાં લેવાતાં નથી. ખાસ કરીને ચોમાસા દરમિયાન આ રસ્તાઓ જંગલી પ્રાણીઓ માટે અત્યંત જીવલેણ બની જાય છે. વાસ્તવમાં, ચોમાસાની ઋતુ દરમિયાન, ઉભયજીવી, સરિસૃપ, પક્ષીઓ, અળસિયા, એન્નેલિડા જૂથના વિભાજિત જંતુઓ, કરોળિયા, વીંછી, ઓક્ટોપોડ્સ, કાનખજૂરા, કરચલાં અને તમામ સસ્તન પ્રાણીઓનો માર્ગઅકસ્માતોમાં ભારે વધારો થઇ જતો હોય છે, કારણ કે ચોમાસાની ઋતુમાં, અન્ય ઋતુઓની સરખામણીમાં આ રસ્તાઓ પર ૧૪ ટકા વધુ સરિસૃપ માર્યા જાય છે. માર્યા ગયેલા આ જીવોમાંથી ૮૦ ટકા સાપ હોય છે, જેમાં દુર્લભ ભારતીય કોબ્રાની પણ મોટી સંખ્યા છે.

આ જ સીઝનમાં, સિપાહી બુલબુલ, સફેદ ગળાવાળા કિંગફિશર, ઉંદરો, પટ્ટાવાળી ખિસકોલી, ચામાચીડિયા, છછુંદર, ગોકળગાય, પતંગિયા અને કરોળિયા સૌથી વધુ જંગલના અનામત વિસ્તારોમાં વાહનોની ઝપેટમાં આવી જાય છે, કારણ કે આ દિવસોમાં તેઓ ફોરેસ્ટ રિઝર્વ વિસ્તારોમાંથી જતા રસ્તાઓ પર મજા કરવા માટે મોટા પ્રમાણમાં નીકળી આવે છે. પછી તેમને સમજાય છે કે આ તેમના માટે નથી.

હકીકતમાં તેઓ જાણતા નથી કે જંગલની વચ્ચેના સ્વચ્છ કાળા રસ્તાઓ છે, ત્યાં તેમનું
મૃત્યુ થઈ શકે છે. મોટા મોટા વાઇલ્ડ લાઇફ એક્સપર્ટ્સ અને રોડ ટ્રાન્સપોર્ટ એક્સપર્ટ્સ પણ આ વાત નથી સમજતા કે જો રિઝર્વ વિસ્તારોની અંદર રસ્તાઓ હશે તો એ રસ્તાઓ પર તેઓ સુરક્ષિત છે, એવો ભ્રમ જંગલી પ્રાણીઓને કેવી રીતે નહીં થાય.

સમય આવી ગયો છે કે નિષ્ણાતોએ સમજવું જોઈએ કે રસ્તાઓ પ્રાણીઓ માટે માણસો કરતાં અનેક ગણા વધુ જોખમી છે. કારણ કે પ્રાણીઓ માણસોની જેમ પોતાનો બચાવ કરવામાં એટલા સમજુ નથી હોતા. તેથી શક્ય તેટલી વહેલી તકે જંગલ અનામત વિસ્તારોમાંથી રસ્તાઓ અને રેલવે ટ્રેક બંધ કરવા જોઈએ. અહીં રસ્તાઓ અને રેલવે ટ્રેક ભલે રહે, જેથી વિસ્તારોમાં કામ કરતા કર્મચારીઓ આસાનીથી અહીં આવી શકે. પણ સામાન્ય લોકો અને સામાન્ય ટ્રેનોને આ સંરક્ષિત વિસ્તારોમાંથી પસાર થવા પર પ્રતિબંધ મૂકવો જોઈએ, નહીં તો પહેલેથી લુપ્ત થઈ રહેલા વન્યજીવો આપણા આ વલણને કારણે ઝડપથી નાશ પામશે.