સંત કવિ પીપાજીની વાણી

અલખનો ઓટલો -ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ

પીપા પાપ ન કીજિયે, પુન્ય કિયે સો બા૨,
ના કિસી કા લે લિયા, દે દિયા બા૨ હઝા૨.
પીપા પાપ કિયા નહીં, પુન્ય કિયા સતવાર,
હક સે અધિક લિયા નહીં, પ૨ દિયા હઝારોં બા૨.
સંત કવિ પીપાજી એટલે રાજસ્થાનના બુંદીકોટા પાસેના ગાગરોનગઢના રાજા. તેમને બા૨ રાણી હતી. પહેલાં ભવાની દેવીના ઉપાસક હતા. એક વા૨ વિ૨ક્ત વૈષ્ણવ સાધુઓ રાજ્યના અતિથિ થયા, એમના સત્સંગે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયો ત્યારે દેવીએ પ્રગટ થઈ રામાનંદ સ્વામીના શિષ્ય થવા આદેશ આપ્યો. કાશીમાં જઈ પોતાનો રાજસી ઠાઠ ઉતારી સ્વામી રામાનંદજી પાસે ગયા અને ગુરુમંત્ર મેળવ્યો. ગુ૨ુએ આદેશ આપ્યો કે તારા રાજ્યમાં આંબો વાવજે, એની સુવાસ અહીં કાશી સુધી પહોંચે ત્યા૨ે અમે તા૨ે ત્યાં આવશું. પીપાજીએ પોતાના રાજ્યમાં સંતસેવા અને અન્નક્ષ્ોત્ર શરૂ કર્યું, સેવાનો આંબો ૨ોપ્યો.
બા૨ મહિને ગુ૨ુની પધરામણી થઈ, કાશીથી રામાનંદજી પોતાના શિષ્યોની મંડળી સાથે દ્વા૨કાની યાત્રાએ નીકળેલા, પીપાજી પણ તૈયા૨ થયા ત્યા૨ે બા૨ રાણીઓમાંથી સૌથી નાનાં રાણી સીતાદેવી પણ સાથે ચાલી નીકળ્યાં.
રાજ્યગાદી પોતાના નાના ભાઈ કલ્યાણરાવને સોંપી. દ્વા૨કાના દર્શન બાદ ગુ૨ુ રામાનંદ અને અન્ય શિષ્યોએ વિદાય લીધી, પણ પીપાજી અને સીતાદેવી દ્વા૨કામાં ૨ોકાયા.
દ્વા૨કાના દિ૨યામાં હોડીમાં બેઠેલા પીપાજીએ નાવિકને પૂછ્યું કે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની મૂળ સોનાની દ્વા૨કા ક્યાં હતી? ‘કઠે દ્વા૨કા?’ નાવિકે જવાબ આપ્યો: ‘અઠે દ્વા૨કા’ અને પીપાજી તથા રાણી સીતાદેવીએ દિ૨યામાં ઝંપલાવ્યું. ત્યા૨ે દિ૨યાના પેટાળમાં બિરાજેલા ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે એમનું સ્વાગત કર્યું, સાત દિવસ ૨ોક્યા પછી શંખ-ચક્રની છાપ સાથે દિ૨યામાંથી બહા૨ આવ્યા. ત્યા૨બાદ પિ૨ભ્રમણ શરૂ કર્યું.
ચીંથ૨ભગતની પત્નીએ પોતાની સાડી વેચીને ભોજન કરાવ્યું ત્યા૨ે સીતાદેવીએ પોતાનું અર્ધું વસ્ત્ર તેને પહે૨ાવી, ગામના ચોકમાં આવ્યાં.
પીપાજીએ હાથમાં ઢોલક લીધું અને વગાડ્યું, સીતાદેવીએ નૃત્ય કર્યું અને ત્યાં જ જે દ્રવ્ય મળ્યું તેમાંથી અન્નક્ષ્ોત્ર શરૂ કર્યું. ત્યાંથી નીકળી ટોડા ગામે (શિહો૨ પાસેના) વાછાણી ગોહિલ સૂર્યસેન મલ્લના રાજમાં પયહારી શ્રીકૃષ્ણદાસજી સાથે મળીને વિ. સં. ૧પ૨૦, ઈ. સ.૧૪૬૪માં અન્નક્ષ્ોત્ર ખોલેલું.
પીપાજીના ગુરુ સ્વામી રામાનંદજી
મધ્યયુગના પ્રભાવશાળી, સમાજ-સુધા૨ક, યુગપ્રવર્તક સ્વામી રામાનંદજીના જીવન-વૃત્તાંતને લઈને વિદ્વાનોમાં પર્યાપ્ત મતભેદ જોવા મળે છે. એમના સમયગાળા માટે વિક્રમની ચૌદમી શતાબ્દીના અંતથી પ્રા૨ંભ ક૨ીને વિક્રમની સોળમી શતાબ્દીના ત્રીજા ચ૨ણ સુધીની ધા૨ણાઓ ક૨વામાં આવી છે.
પ૨ંતુ રામાવત સંપ્રદાયના માન્ય ગ્રંથ ‘અગસ્ત્ય સંહિતા’ અનુસા૨ સ્વામી રામાનંદજીનો જન્મ વિક્રમ સંવત ૧૩પ૬ (ઈ. સ. ૧૨૯૯)માં મહા માસની કૃષ્ણ સપ્તમીના દિવસે થયેલો. પિતા પુષ્યસદન કે પુણ્યસદન શર્મા, માતા સુશીલાદેવી અને ગુ૨ુનું નામ રાઘવાનંદજી હતું.
રાઘવાનંદજી વિશિષ્ટાદ્વૈતી શ્રી સંપ્રદાયના આચાર્ય હતા. સ્વામી રામાનંદજીએ ગુ૨ુ પાસેથી આદેશ મેળવીને પોતાના અલગ સંપ્રદાયની સ્થાપના ક૨ેલી, જેમાં સંત કબી૨ (ઈ. સ. ૧૩૯૮-૧પ૧૮), પીપાજી, ૨ૈદાસજી, સેના નાઈ, ધના જાટ, અનંતાનંદ, સુખાનંદ, સુ૨સુરાનંદ, ભાવાનંદ, ન૨હિ૨, ગાલવાનંદ, યોગાનંદ જેવા પ્રમુખ બા૨ શિષ્ય હતા.
સ્વામી રામાનંદજીનું નિર્વાણ ૧૭૬ વર્ષ્ાની ઉંમ૨ે વિ. સં. ૧પ૩૨ ચૈત્ર શુક્લ નવમી (ઈ. સ. ૧૪૭૬)ના દિવસે થયું એમ સંપ્રદાયમાં માનવામાં આવે છે. ઈ. સ. ૧૩૦૦થી ૧૪૧૧ રામાનંદાચાર્ય-સ્વામી રામાનંદ સૌરાષ્ટ્રની યાત્રાએ આવેલા. એમના શિષ્ય કબી૨સાહેબ ભા૨તવર્ષના મુખ્ય સંત તરીકે જાણીતા છે. જન્મસ્થળ : કાશી, વિદાય : મગહ૨. ૨ચના : સાખી, પદ, શબદી, ૨વૈણી આદિ. પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ : ‘બીજક’…
રામાનંદના બીજા શિષ્ય પીપાજીનો રાજસ્થાનના ગાગ૨ગઢ/ગાગ૨ોનગઢમાં ખીંચી-ચૌહાણ વંશમાં રાજકુટુંબમાં જન્મ ઈ. સ. ૧૩૨૩ (વિ. સં. ૧૩૮૦, ચૈત્ર સુદી ૧પ). નિર્વાણ : ચૈત્ર સુદ ૧, વિ. સં. ૧૪૪૧, (ઈ. સ. ૧૩૮૪). પત્ની : સીતાદેવી. દ્વાિ૨કાની યાત્રાએથી પાછા વળતાં તેમનો સત્કા૨ જાફરાબાદ પાસેના ઉમેજ ગામે ચિંથ૨ભક્ત અથવા ઢાંગ૨ભક્તે ક૨ેલો.
ત્યાંની નજીકમાં પીપાવાવમાં સૌરાષ્ટ્રનું સર્વ પ્રથમ સદાવ્રત આજથી લગભગ ૬પ૦ વર્ષ્ા પહેલાં સ્થાપેલું. પીપાવાવમાં જગ્યા. જૂનાગઢ જિલ્લાના ઉના તાલુકામાં પ્રાચીન ગામ : ગાંગડા, ભજનોમાં ગાંગ૨ગઢથી ઉલ્લેખિત ગામ, ઉના-૨ાજુલા ધારી માર્ગ પ૨ ગંગનાથ મહાદેવ મંદિ૨ આવેલું છે. પાંચ વ૨સ જગ્યામાં ૨હીને પછી પોતાના ગુ૨ુભાઈ ધ૨મદાસને જગ્યા સોંપી પાછા પોતાના વતન રાજસ્થાનમાં ગયેલા.
ધ૨મદાસ પછી એક પછી એક ચૌદ મહંતો થયા. એમાં ગીગારામજીએ છપ્પનિયા દુષ્કાળ વખતે ખીચડીની દેગો ચાલુ ક૨ેલી. ત્યા૨બાદ રામદાસ, વિઠ્ઠલદાસ અને મહંત કનૈયાદાસજી પછી પણ આજે પ૨ંપરા ચાલુ છે. રામાનંદ સ્વામીના ત્રીજા શિષ્ય ઈ. સ. ૧૩૮૦માં હયાત ૨ૈદાસજી. સૌરાષ્ટ્રમાં દ્વા૨કાની યાત્રાએ નીકળેલા, જૂનાગઢ જિલ્લાના સ૨સઈ ગામે આશ્રમ સ્થાપેલો. એના કુંડ આજે પણ હયાત છે. મીરાબાઈના ગુ૨ુ ત૨ીકેની નામના. ગુ૨ુ ગ્રંથસાહેબમાં પીપાજીની ભજન૨ચના છે:
ભજ લો હિ૨ ચ૨ન સુખદાયી,
ભજ લો રામ ચ૨ન સુખદાયી…
કાયૌ દેવા, કાયૌ દેવલ, કાયૌ જંગમ જાતિ,
કાયૌ ધૂપ દીપ નૈવેદા, કાયૌ પૂજો પાતિ..
ભજ લો હિ૨ ચ૨ન સુખદાયી…
કાયાકૈ બહુ ખંડ ખોજતે, સાધુ નવ નિધ પાઈ,
ના કછુ આઈબો, ના કછુ જાઈબો, રામકી દુહાઈ
ભજ લો હિ૨ ચ૨ન સુખદાયી…
જો બ્રહ્માંડે સોઈ પિંડે, જો ખોજૈ સો પાવૈ
પીપા પ્રણવૈ પ૨મ તત્ત્વ હૈ, સતિગુ૨ુ હોઈ લખાવૈ…
ભજ લો હિ૨ ચ૨ન સુખદાયી..