સ્પેશિયલ -લોકમિત્ર ગૌતમ

હજારો વર્ષોથી સંસ્કૃત વ્યાકરણનો મહાન ગ્રંથ ‘અષ્ટાધ્યાયી’ વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓ માટે ન સમજાય એવો કોયડો રહ્યો છે. આ પુસ્તકમાં મશીનની જેમ નવા શબ્દો બનાવવા માટે ૪૦૦૦ ફોર્મ્યુલા છે. પરંતુ મૂંઝવણની બાબત એ છે કે નવા શબ્દો બનાવતી વખતે આચાર્યોને તેના સૂત્રો ઘણી વખત વિરોધાભાસી જણાયા છે. તેથી જ આ સૂત્રો શબ્દસાધ્કોે માટે માથાનો દુખાવો બન્યા છે. પરંતુ હવે આ સમસ્યાનો અંત આવી ગયો છે.
ઋષિ રાજપોપટ કે જેનું આખું નામ ઋષિ અતુલ રાજપોપટ છે, જે કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીનો ૨૭ વર્ષીય વિદ્યાર્થી છે, તે તેનો ઉકેલ લાવ્યો છે અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો અષ્ટાધ્યાયી કોયડોને ઉકેલીને વિક્રમ સર્જયો છે. ઋષિ હાલમાં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીની સેન્ટ જોન્સ કોલેજમાં એશિયન અને મિડલ ઈસ્ટર્ન વિભાગમાં પીએચડી કરી રહ્યા છે.
ડિસેમ્બર ૨૦૨૨ થી તેમની આ સિદ્ધિ દરેક જગ્યાએ ડંકો વગાડી રહી હતી. જો કે ભારતમાં ઉત્તરાખંડ સંસ્કૃત યુનિવર્સિટીના વ્યાકરણ વિભાગના વડા ડૉ. શૈલેષ કુમાર તિવારી સહિત અન્ય ઘણા વિદ્વાનોએ ઋષિ રાજપોપટના આ દાવાને ફગાવી દીધો છે એટલું જ નહીં, તેમને આ અંગે યોગ્ય ચર્ચા કરવા માટે ખુલ્લો પડકાર પણ આપ્યો છે. પરંતુ આપણે આવા વિરોધો પર આગળ વાત કરીશું, પહેલા આપણે જાણીએ કે પાણિનીની આ અષ્ટાધ્યાયીમાં શું સમસ્યા હતી અને ઋષિ રાજપોપટે શું કર્યું?
વાસ્તવમાં પાણિનીની વ્યાકરણ અષ્ટાધ્યાયી એવી સિસ્ટમ પર આધારિત છે, જે એક અલ્ગોરિધમની જેમ કામ કરે છે અને શબ્દના મૂળ અને પ્રત્યયને વ્યાકરણની રીતે સાચા શબ્દો અને વાક્યોમાં પરિવર્તિત કરે છે. પરંતુ પાણિનીના આ વ્યાકરણના સિદ્ધાંતની વ્યવહારુ સમસ્યા એ હતી કે તેના દ્વારા શબ્દ અથવા વાક્યની રચના દરમિયાન એક સાથે બે કે તેથી વધુ નિયમો લાગુ કરવામાં આવતા જેનાથી વિવાદ સર્જાતો હતો.
પાણિનીએ આ નિયમોનો એક નિયમ પણ બનાવ્યો, જેને વિદ્વાનો દ્વારા પરંપરાગત રીતે એવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે કે જ્યારે સમાન બળના બે નિયમો વચ્ચે સંઘર્ષ થાય છે, ત્યારે પછીના નિયમને વ્યાકરણમાં પ્રબળ માનવામાં આવે છે. પરંતુ આ ધારવામાં સમસ્યા એ હતી કે તે કેટલીકવાર વ્યાકરણની રીતે ખોટા પરિણામો નીકળતા હતા.
ખરેખર રાજપોપટે આ મૂંઝવણ ઉકેલી છે. તેમણે અષ્ટાધ્યાયીના આ નિયમોના નિયમના પરંપરાગત અર્થઘટનને નકારી કાઢ્યું છે અથવા તો નવું અર્થઘટન કર્યું છે. તેના મતે પાણિનીનો અર્થ એ હતો કે નિયમો ‘શબ્દની ડાબી અને જમણી બાજુએ લાગુ પડે છે’. પરંતુ પાણિની ઈચ્છતા હતા કે માત્ર જમણી બાજુનો નિયમ જ પસંદ કરવામાં આવે.
આ વ્યાખ્યા લાગુ કર્યા પછી રાજપોપટે જોયું કે પાણિનીના ‘ભાષા મશીન’ કોઈ અપવાદ વિના વ્યાકરણની રીતે સાચા શબ્દો ઉત્પન્ન કરે છે.
કેમ્બ્રિજમાં ઋષિ રાજપોપટના સુપરવાઈઝર
અને સંસ્કૃતના પ્રોફેસર, વિન્સેન્ઝો વર્જિયાનીએ પણ તેમની શોધ અથવા અર્થઘટનના સંબંધમાં કહ્યું છે કે ઋષિએ આવી સમસ્યાનો અસાધારણ ઉકેલ શોધી કાઢ્યો છે. જેણે સદીઓથી વિદ્વાનોને મૂંઝવણમાં
મૂક્યા છે.
આ શોધ એવા સમયે સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસમાં ક્રાંતિ લાવશે જ્યારે લોકોનો તેમાં રસ વધી રહ્યો છે.
નોંધપાત્ર રીતે અષ્ટાધ્યાયીમાં ૮ અધ્યાય છે અને તેમાં ૪૦૦૦ સૂત્રો છે. તેમાં લખેલા નિયમો બિલકુલ મશીનની જેમ કામ કરે છે. તેના નિયમો દ્વારા નવા શબ્દો મશીનની જેમ બનાવી શકાય છે.
કારણ કે આ પુસ્તકમાં મૂળ શબ્દોમાંથી નવા શબ્દો મેળવવાના નિયમો છે. પરંતુ ઘણી વખત નવા શબ્દો બનાવવાની પ્રક્રિયામાં વિરોધાભાસી નિયમો હતા. આ કારણથી વિદ્વાનો મૂંઝવણમાં પડે છે કે કયો નિયમ વધુ યોગ્ય અને ફળદાયી છે.
આ માટે પાણિનીએ પોતે એક મેટા-નિયમ
લખ્યો હતો, જેનું પરંપરાગત રીતે એવી રીતે
અર્થઘટન કરવામાં આવ્યું છે કે નિયમો વચ્ચે અસંગતતાના કિસ્સામાં પછીના નિયમોને અસરકારક ગણવામાં આવે.
પરંતુ રાજપોપટ આ દલીલ સાથે નકારી કાઢે
છે કે પાણિનીનો અર્થ એવો હતો કે જમણી બાજુ માટેના નિયમો અનુક્રમે શબ્દની ડાબી અને જમણી બાજુઓને લાગુ પડતા નિયમો વચ્ચે પસંદ કરવા જોઈએ.
રાજપોપટ દાવો કરે છે કે તેમની શોધ અપવાદ વિના વ્યાકરણની રીતે સાચા શબ્દોની રચના તરફ દોરી ગઈ છે અને હવે તેઓ અષ્ટાધ્યાયી નિયમોનો સચોટ ઉપયોગ કરી શકશે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ શોધ સંસ્કૃતના અભ્યાસમાં ક્રાંતિ લાવશે. કારણ કે હવે કોમ્પ્યુટર અને આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ માટે સંસ્કૃતનો ઉપયોગ ખૂબ જ ઉપયોગી સાબિત થશે અને દુનિયાભરના લોકોમાં સંસ્કૃત પ્રત્યે રસ
વધશે. રાજપોપટ ઋષિ અનુસાર ઋષિ પાણિનીનું મગજ અદ્ભુત હતું.
ઇતિહાસમાં તેમના જેવું મગજ ધરાવતું બીજું
કોઈ નહોતું. પાણિનીના પુસ્તક અષ્ટાધ્યાયીના
સંબંધમાં જર્મન વિદ્વાન મેક્સ મુલરે પણ કહ્યું છે કે તેની સામે અંગ્રેજી, ગ્રીક કે લેટિન ભાષાના ખ્યાલો નગણ્ય છે. જો કે અષ્ટાધ્યાયી એ માત્ર ગણિતનું પુસ્તક નથી, પરંતુ તેમાં તેના સમયના સમગ્ર સમાજનું
વર્ણન છે.
ઋષિ રાજપોપટે ઘણા દિવસોની માથાકુટ પછી આ કોયડો ઉકેલ્યો છે. પશ્ર્ચિમી મીડિયા સાથે વાત કરતા રાજપોપટે કહ્યું કે તેમને આ નિયમ એક જ વારમાં નથી શોધ્યો, પરંતુ તે શોધતા પહેલા ઘણી વખત નિરાશ થયો હતો. પરંતુ હવે તેણે જે નિયમ શોધ્યો છે તેના કારણે પાણિનીના સૂત્રોમાંથી
કોઈ પણ અપવાદ વિના સાચા શબ્દો ઉત્પન્ન થઈ રહ્યા છે.
પરંતુ ઋષિ રાજપોપટના જણાવ્યા અનુસાર તેને પહોંચવામાં ૯ મહિનાથી વધુ સમય લાગ્યો હતો. ઋષિના જણાવ્યા મુજબ એક સમયે તે તેના
વિશે એટલો નિરાશ થઈ ગયા હતા કે તેણે વિચાર્યું કે તે તેને ક્યારેય નહીં મળે, જ્યારે ઉનાળો શરૂ
થયો ત્યારે તે તેને છોડી દેવાના હતા. તેણે કસરતથી પોતાને દૂર કરી દીધા હતા, તેમજ સ્વિમિંગ, રસોઈ, પ્રાર્થના અને નિયમિત ધ્યાન જેવી પ્રક્રિયામાં ડૂબી
ગયા હતા.
ઘણા દિવસો સુધી પુસ્તકોના પાના પણ ફેરવ્યા ન હતા. આ સ્થિતિ એક-બે મહિના નહીં પણ બે વર્ષ સુધી રહી હતી. પછી એક દિવસ જાણે કે અર્ધજાગ્રત અવસ્થામાં અચાનક સમજણની ક્લિક થઈ, તેને સમજાયું કે તે અત્યાર સુધી મેટા નિયમને ખોટો સમજતા કરતા હતા.
આખરે તેણે આ ન સમજી શકાય તેવો કોયડો ઉકેલી નાખ્યો. જો કે હવે ભારતમાં ઘણા લોકો તેના દાવાને પડકારી રહ્યા છે. તેમાં ઉત્તરાખંડ સંસ્કૃત યુનિવર્સિટીના વ્યાકરણ વિભાગના વડા શૈલેષ
તિવારી પણ છે જેઓ આ સિદ્ધિને પ્રચાર ગણાવી રહ્યા છે.
શૈલેષ કુમાર તિવારીના જણાવ્યા મુજબ
વિવિધ પ્રયોગોની સિદ્ધિ માટે ઋષિ રાજપોપટના દાવાઓ, આચાર્ય પાણિનીના વિશેષ સૂત્ર પહેલા
પણ સાબિત થાય છે, તેમ છતાં તે એક ઉપજાવી
કાઢે છે. આ આચરણ પાણિનીમાં માનવાની પરંપરા વિરુદ્ધ છે.
જોકે ઈ.સ.પૂર્વે ૫૨૦માં પંજાબના શાલતુલામાં જન્મેલા ઋષિ પાણિનીનું આ કાર્ય ભાષા ક્ષેત્રે ખૂબ જ મહાન છે. જો આવનારા દિવસોમાં આ શોધના આધારે એક અલગોરિધમ વિકસાવવામાં આવશે તો સંસ્કૃત જ્ઞાન માત્ર વિજ્ઞાન માટે જ નહીં પરંતુ ભારતના સન્માનના નવા દ્વાર ખોલશે.