લોકલ

મધુ રાયની વાર્તા – મધુ રાય

—
(ગતાંકથી ચાલુ)
વહુએ કહ્યું, ભગવાન જાણે હવે મગજમાં સુંયે ઘૂરી ચડી છે. આમે આમે વિગદાવેડા, તયેં સું!
હરિયો નીંદરનો ઢોંગ કરી પડ્યો રહ્યો. ધીમે ધીમે આંખ મળી ગઇ.
‘કાં ગગા, બે દિથી તોબરું ચડાવીને ફરછ, છે સું, પેટછૂટી વાત કરને?’
ભગવાને માથે હાથ ફેરવીને પૂછયું.
હરિયાએ હાથમાં ચીટિયો ભરી જોયો. ઓ આઇ સી. સપનું ચાલતું હતું, ભગવાન સપનામાં આવ્યા હતા. સપનામાં હરિયો બેઠો થઇ ગયો, ઓહોહો, અંતરજામિ, તમે ક્યાંથી? શ્રીભગવાન બોલ્યા, ‘ગાંડા, જ્યારે જ્યારે તારા જેવા ઘેલો આમ મૂંઝાઇ જાય ત્યારે ત્યારે એના મનની શંકા દૂર કરવા આવવાનું તો મારું કામ છે. તું આમ કામધામ છોડીને ગ્લાનિથી બેઠો હોય ત્યારે તારા મનનો મેલ ધોવા હું તું બનીને આવું જ ને?’
હરિયાને થયું પાછી ગોળ ગોળ વાતું. હું તું બનીને આવું એટલે સું?
‘એટલે એમ હરિભાઇ, કે તું હાથ મૂકીને બેઠો હો ત્યારે સપનામાં આવું. તારો આત્મા એ પણ હું જ છું ને? તને તારા આત્મા થકી સમજાવું છું, ડાહ્યા! તારો આત્મા, તારી વહુનો આત્મા, ઓલા વીગનાનીકનો આત્મા, એ બધું હું જ છું. એટલે તો પરમાત્મા છું ને, મૂરખ!’
ઇ બધા આત્માને ટોટલ મારીએ તો તમે બનો, પરમાત્મા?
ભગવાન દાંત કાઢવા માંડ્યા. ‘ગાંડાના સરદાર, આત્મા એટલે શું કંઇ ભાજીમૂળા સમજછ, કે એના માપતોલ થાય, સરવાળા થાય? આત્મા એટલે એવી કંઇ ચીજ નથી કે લ્યો હરિભાઇનો આત્મા કાઢીને આ ઝોળીમાં મૂકયો ને વીગનાનીકનો આત્મા કાઢીને ઝોળીમાં મૂક્યો. આત્માના સાંધાય ન થાય ને કટકાય ન થાય, ગાંડા.’
પાછી ગોળ ગોળ વાતું. સાધી વાત કરો ભગવાન, મને મૂંઝારો થાય છે.
‘જો આત્મા કંઇ એવી ચીજ નથી કે એને હાથમાં પકડાય, કે નજરે જોવાય. કાન માંડીને બેસ તો સંભળાયે નહીં. ચાટવા જા તો ચટાય નહીં, ને સૂંઘવા જા, તો સૂંઘાયે નહીં. આત્મા તો મનથી અનુભવાય, લલ્લુ! આત્મા તો અંદરની વસ્તુ છે.’ ભગવાન હેતથી હરિયાને વાંસે હાથ ફેરવ્યો.
હજી જરાક ફોડ પાડો, ભગવાન. અંદરની વસ્તુ એટલે કેવી વસ્તુ?
ભગવાને હરિયાનું પહેરણ પકડીને કહ્યું,
‘જો, આ લૂગડું છે, એને ભીનું કરાય, સૂકવી દેવાય, કાતરથી કપાય, અને એનો ચીરો કરી ઘાસલેટમાં બોળી એનો કાકડો કરીને સઘડી પેટાવાય.
એ બહારની વસ્તુ થઇ. આત્માને ભીનો ય ન કરાય, સુકવાયે નહીં, કાતરથી કપાયે નહીં, અને એનાથી સઘડીયે ન પેટાવાય. હરિયાનો આત્મા આજે હરિયાના ખોળિયામાં છે તો કાલે ચકલાના ખોળિયામાં જાય, ગાલાવેલા!’
ઓ આઇ સી. એટલે હરિયામાં ભગવાન છે ને ચકલામાંયે ભગવાન છે, એમ? પછી?
‘પછી શું, બાડા,’ ભગવાને હેતથી હરિયાને બાડા કીધું. હરિયાને ગઇમું. ‘જે ચીજુમાં તને જે સારામાં સારી ચીજ લાગે ઇ ભગવાન, બીજું શું. દાખલા તરીકે મોટામાં મોટો દીવો કયો દુનિયામાં?’
હરિયો કહે કે સૂરજ.
‘બસ, તો દીવામાં સૂરજ ભગવાન. પછી માણસમાં હાથ પગને આંખ કાન ચડે કે એનું મન ચડે?’
હરિયો કહે કે મન.
તો ભગવાન કહે, ‘બસ, તો માણસના અંગમાં મન તે ભગવાન. એવી રીતે હરણ દોડે તો એનું ચેતન ભગવાન, ને સ્ત્રી-પુરુષ સંબંધ કરે તો એમાં કામદેવ ભગવાન. બધું ભગવાન જ કરાવે છે ને, ગાંડા. એટલે તો કર્તાહર્તા કહ્યું છે ને.’
તે તમે હરતા કેમ કહેવાણા? હરિયાએ આંખો ફાડી પૂછયું.
‘અરે કોડા જેવી આંખવાળા, બધી ભગવાનની લીલા! એના ભાગલા ન પડે કે કરાવનાર ને હરાવનાર, ઇ બધું કરેલું જ છે, ને બધું હરેલું જ છેે,! કરનાર ખાલી કરી બતાડે, ને હરનાર હરી બતાડે, બુધ્ધુ, બાકી આ બધું પેલેથી માંડી દીધેલું જ છે.’ ભગવાને હસીને કહ્યું, ‘ટૂંકમાં જ્યા નજર નાખ તેમાં સારપ રૂપે, ભગવાન દેખાય. નદીમાં ગંગા ગણો, પહાડમાં હિમાલય માનો, જનાવરમાં ધારો કે સિંહ એ બધાં ભગવાનનાં રૂપ જ છે, સમજ્યો?’
એટલે લોકલમાં ઇંજિન, ને ઇંજિનમાં ડ્રાઇવર અને ડ્રાઇવરમાં એનું મન એ ભગવાન?
‘બસ બસ, હવે સમજયો, હરિશ્ર્ચંદ્ર!’ ભગવાને હસીને કહ્યું, ‘પણ આ બધું તને સમજાવવા કહું છું, સમજ્યો? ટૂંકમાં જ્યાં જ્યાં તને કંઇક સારું દેખાય ત્યાં ભગવાન સમજી લેવા, એવું. બાકી કાલે ઊઠીને ઇંજિનને પગે લાગવા ન બેસતો. એવી મૂઢમતિથી જ બધી હેરાનગતિ થાય છે. માનો તો એેકેએક ચીજમાં ભગવાન છે, ન માનો તોય કંઇ નહીં.’
પણ ઓલો વીગનાનીક કેમ ડબ-ડબ કરે છે, ભગવાન, એને જરાક સાલમપાક આપો ને?
હસીને ભગવાને કહ્યું, ‘ઘેલા, જેને જેમાં ભગવાન દેખાય તેમાં ભગવાન…’
ના, ના, ઇ તો કયે છે કે ભગવાન જ નથી એનું સું?ઇ તો ક્યે કે કુદરત જ ભગવાન છે!
‘ગાંડા, મારાં તો હજાર નામ છે. જે નામે ઓળખો એ નામે જવાબ દઉં. કોઇ લુહાર ક્યે કે મારું ઘણ મારો ભગવાન તો હું ઘણ, ને કોઇ જુગારી ક્યે કે જુગાર મારો ભગવાન તો હું જુગાર. કોઇ માસ્તર કહે કે મારી વિદ્યા મારો ભગવાન તો વિદ્યા, મારા ભાઇ.’
એટલે જેનું કામ તે કરે. કામ એટલે ભગવાન, ને ભગવાન એટલે સૌ સોનું કામ?
‘બોલ, છે ને સાવ સીધી વાત, તું તારે તારું કામ કરને, કામમાં દિલચોરી ન કરવી ખંતથી કામ કરવું. બાકી ભગવાન છે કે નહીં એનો ઉચાટ ન કરવો, ગાંડાના સરદાર!’
અરે એક મિનિટ, ભગવાનભાઇ! જાતાં જાતાં બાઇ ધ વે ઇ તો કેતા જાવ કે લોકલ ચાલે છે કે ધરતી ચાલે છે?
‘બેય પોતપોતાનું કામ કરે છે. એટલામાં સમજી જા.’ કહીને ભગવાન અલોપ થઇ ગયા. હરિયો જાગી ગયો. હરિયો રંગમાં આવી ગયો. હવે ઓલા વીગનાનીકની વાત છે.
હરિયો અંધેરીથી લોકલમાં ચડે. વીગનાનીક ચડે સાન્તાક્રુઝથી. ઇ ચડે એની પહેલાં તો હરિયાએ બધા નામી નામી વિચાર કરી લીધા. વીગનાનીકની વાત છે!
વીગનાનીક તો ટિફિન લઇને ચડ્યો. અને હરિયાએ કહ્યું, ‘વેલકમ, વેલકમ.’ પહેલાં તો આડીઅવળી વાત કરી, વીગનાનીકને પાનો ચડાવ્યો. પછી વાતવાતમાં હરિયાએ કહ્યું, ‘હા, હા, ઇ તો જેવી ભગવાનની મરજી.’
‘ભગવાન-બગવાન કેવા હરિભાઇ, કુદરત છે કુદરત.’
‘ઇ તો એવું છે ને, પ્રોફેસર, આમ મોઢે હું તમને પ્રોફેસર કહું છું, પણ મનમાં વીગનાનીક કહું છું. ને તમારું નામ તો છે સીધાર્થભાઇ. પણ તમારાં ત્રણ નામ એમ ભગવાનનાં તો હજારો લાખો નામ છે. સઇમજા કે નહીં? કુદરતેય ભગવાન.’
વીગનાનીક હસી પડ્યો. કયે કે ‘શાબાશ! પછી શું હરિભાઇ? આ બધી પ્રગતિ માણસે કરી છે કે ભગવાને? વીજળી કોણ શોધી? વિમાન કોણે બનાવ્યાં? શું નાખી દીધા જેવી વાત કરો છો, ભગવાન ઉપર છોડીને બેસી ગયા હોત ને, તો હજી ગાડાંમાં બેસીને જ ઓફિસે જતા હોત અને એમ માનતા હોય કે ધરતીની આસપાસ સૂરજ ફરે છે!’
‘એમાં તો એવું છે ને, પ્રોફેસર, સૌ પોતપોતાનું કામ કરે છે, એટલામાં સમજી જાવ.’
વીગનાનીક રાતોપીળો થઇ ગયો. ‘એટલે શું કહેવા માગો છો? ધરતી સૂરજની આસપાસ નથી ફરતી?’
‘મેં ક્યાં કહ્યું કે નથી ફરતી?’ હરિયાએ ટાઢકથી કહ્યું. ‘માણસને લાગ્યું તે સૂરજ ફરે છે, પછી મનમાં આવ્યું કે ના, ના, ધરતી ફરે છે, પછી મનમાં થયું કે ના, ના સૂરજ પણ વળી કોક બીજા સૂરજની પ્રદખણા કરે છે, ને કાલે સવારે કોક ઊઠીને કહેશે તે બધું અરસપરસ પ્રદખણા કરે છે. સાચું શું? મનમાં જયારે જે ઊગે તે ખરું. મનમાં રાજા તો આપણે રાજા, ને મનમાં કેદી તો આપણે કેદી.’
‘એટલે વોટ ડૂ યુ મીન?’ વીગનાનીક ઊંચોનીચો થઇ ગયો.
‘એટલે સમજો ને કે આ લોકલ જેવુ.’ હરિયાએ ઠાવકાઇથી કહ્યું, ‘આપણે લોકલમાં બેઠા હોઇએ એટલે આપણે બેઠા ને ધરતી ચાલી. ને આપણે બહાર નીકળ્યા એટલે આપણે ધરતી ઊભા ને લોકલ ચાલી.શું?
‘પોતપોતાનું કામ કરે છે, શું? લોકલ કિયો કે ધરતી કિયો કે સૂરજ કિયો કે જી કિયો ઇ.’ હરિયાએ વીગનાનીકના ગોઠણ ઉપર થાપટ મારી. ‘આપણે સ્ટેશન પર ઊભા હોઇએ તો કહીએ ગાડી આવી. ને ગાડીમાં બેઠા હોઇએ તો કહીએ સ્ટેશન આવ્યું. એટલામાં સમજી જાઓ.’
વીગનાનીક તતપપ થઇ ગયો.
‘અરે શું ધડ કરો છો, મિસ્ટર!’ વીગનાનીકે ડોળા ફાડીને કહ્યું. આમાં ભગવાનનું શું આવ્યું? ભગવાનની મરજી ક્યાં આવી? અભણ માણસ સાથે જીભાજોડી કરવામાં આ એક હેેડેક. લીધી જક મૂકે નહીં.’
હરિયો પ્રેમથી મરકવા મંઇડો.
‘ભગવાનની લીલા અપાર છે. પ્રોફેસર. તમારા-મારા જેવા તો ઠીક પણ મોટા મોટા ખાં લોક ધડ કર્યા કરે છે. ઇ બધાની ચોપડિયું ભેગી કરીએ ને તો ધરતી ઢંકાય જાય એટલાં પાનાં થાય, ને શાહી ભેગી કરીએ ને તો નદિયું છલકાય, અને ખડીઆ ભેગા કરીએ તો નીલગિરિ જેવડો પરવત થાય, સમજયા, અને ફાઉંટનું ભેગી કરીએ તો દુનિયાભરનાં જંગલ ભરાય, સમજ્યા કે નહીં?’
‘મારે નથી સમજવું.’ વીગનાનીક મોઢું ફેરવી બેસી ગયો.
‘આ લોકલ જ લિયો. ઇ ચાલે છે ઇ તો આપણને પસંદ છે, પણ ખખડાટ માથું ખાઇ જાય છે. સઇમજા કે નહીં?’
‘તો?’
‘આપણને એમ થાય કે લોકલ બનાવવારાએ ખખડાટ સું કામ બનાવ્યો, પણ બનાવવાવારો જ જાણે છે કે ખખડાટ વિના ન ચાલે. એ… દુનિયાનું યે એવું. આપણને થોડીક ગમે, થોડીક ન ગમે. થોડીક સમજાય ને થોડીક ન સમજાય, શું સમજ્યા. બાકી હાલે એટલે ખખડે. આપણા જેવા હાલે એટલામાં રાજી. બીજું કોક ખખડે એમાં તપી જાય. ને ઉપરવારો મૂછમાં મરકે, કેમ બોઇલા નહીં પ્રોફેસર?’ હરિયો હસવા માંડ્યો.
‘હસો છો શું, મિસ્ટર? તમારો ભગવાન આ બધા અન્યાય કેમ ચલાવી લે છે?’ વીગનાનીકે ખિજવાઇને પૂછયું. ‘એક રાજા ને બીજો ભિખારી કેમ? બોલો?’
હરિયો દાંત કાઢવા મંડ્યો, ‘તમારી કુદરત શું કરવાને ચલાવી લે છે ઇ સમજાવો તયેં, પ્રોફેસર સાહેબ!’
વીગનાનીક ઝાળ ઝાળ થઇ ગયો. ‘કુદરતે કંઇ એવો દાવો નથી કર્યો, મિસ્ટર કે એ બધાને સ્વર્ગ આપશે. કુદરત એટલે દરેક ચીજ પોતપોતાનું કામ કરે…’
બોલતાં બોલતાં વીગનાનીક અટકી ગયો. અને દરેક ચીજ પોતપોતાનું કામ કરવા માંડી.