ત્રિકોણનો ચોથો ખૂણો -વિક્રમ વકીલ
છેલ્લાં ૩૦ વર્ષ દરમ્યાન કાશ્મીરમાં કઈ રીતે આતંકવાદીઓએ ઉત્પાત મચાવ્યો છે એ વિશે તો ઘણુ લખાયું છે. ૧૯૮૯થી કાશ્મીરની ખીણમાં, કાશ્મીરી પંડિતોની કત્લેઆમ શરૂ કરી ૧૯૯૦ સુધીમાં લાખો પંડિતોને પોતાના જ દેશમાં શરણાર્થી તરીકે આસરો લેવો પડ્યો. કાશ્મીરની ખીણમાં ૧૯૯૦ પહેલા છ લાખ જેટલા કાશ્મીરી પંડિતો વસવાટ કરતા હતા. જેમાંથી હવે માંડ એકાદ હજાર પંડિતો ખીણમાં રહી ગયા છે. સરકારી આંકડા પ્રમાણે ૬૨૦૦૦ જેટલા હિન્દુ શરણાર્થીઓને જમ્મુ-તેમ જ દિલ્હીની આસપાસના વિસ્તારોમાં વસાવવામાં આવ્યા છે. આ શરણાર્થીઓ કેવી હાલતમાં રહેતા હતા એ મેં જોયું છે. કાશ્મીરમાં જેમની મોટી હવેલીઓ હતી એમણે ઝૂપડાં જેવા તંબુમાં રહેવું પડતું હતું. જેમને ગરમ આબોહવા કોને કહેવાય એની જાણ નહોતી એવા કાશ્મીરી પંડિતોએ જમ્મુ અને દિલ્હીની ૪૨ ડીગ્રી ગરમીમાં રહેવું પડ્યું હતું જેને કારણે એમને આખા શરીરે ચામડીના વિચિત્ર રોગ થતાં હતાં. જે.કે.એલ.એફ (જમ્મુ-કાશ્મીર લિબરેશન ફ્રંટ) અને પાકિસ્તાનથી ઘૂસેલા આતંકવાદીઓએ સ્થાનિક કટ્ટરવાદીઓની મદદ લીધી હતી. ધર્મસ્થાનો પરથી માઇક મારફતે પંડિતોને ઘરબાર વગરના કરવા માટે દરરોજ ધમકીઓ આપવામાં આવતી હતી. કાશ્મીરની ખીણમાં દરરોજ પંડિતોની સામૂહિક કત્લેઆમ થતી, પંડિત મા-બહેનો પર અમાનૂસી બળાત્કાર થતા અને એમને પહેરેલે કપડે એમનું વતન છોડવાની ફરજ પાડવામાં આવી હતી.
જાન અને ઇજજત બચાવવા માટે લાખો કાશ્મીરી પંડિતો ભગ્ન હૃદયે પોતાનું વતન તો છોડી ગયા, પરંતુ કમનસીબે તેઓ પોતાના ભગવાનને સાથે લઈ જઈ શકે તેમ નહોતા. એક અંદાજ પ્રમાણે કાશ્મીરની ખીણમાં આશરે ૧ હજાર જેટલા મંદિરો હતા. શિવજી, ગણેશજી, શ્રીરામ, વૈષ્ણોદેવી, હનુમાનજી જેવા ભગવાનોની મૂર્તિઓ શેતાનોને ભરોસે છોડી પંડિતો તો ચાલ્યા ગયા. હજારો વર્ષ જૂના પૌરાણિક મંદિરો અને મૂર્તિઓ પર આતંકવાદી શેતાનોએ કાળો કેર વર્તાવ્યો. ૧ હજારમાંથી લગભગ ૬૦૦ મંદિરની મૂર્તિઓ અને મંદિરોનો સંપૂર્ણ નાશ કરવામાં આવ્યો. કેટલાક મંદિરની અલભ્ય મૂર્તિઓ પૈસા માટે વિદેશમાં વેચી મારવામાં આવી. કાશ્મીરમાંથી ૩૭૦ની નાબૂદી થઈ ત્યાર પછી હવે એવી આશા બંધાય છે કે કાશ્મીરી પંડિતોના પુન:સ્થાપન માટે સરકાર કોઈક યોજના બનાવશે. આ સાથે બીજો પણ એક પ્રશ્ર્ન ઊભો થયો છે. હિન્દુ ધર્મની આસ્થાને કાશ્મીરમાં પુન:સ્થાપિત કરવા માટે તૂટેલાં મંદિરોનું ફરીથી પુન:સ્થાપન થશે કે નહીં ? થોડાં વર્ષો પહેલાં કેન્દ્રના તત્કાલીન રાજ્ય કક્ષાના મંત્રી કિશન રેડ્ડીએ તો જાહેરાત પણ કરી દીધી હતી કે જે હજારો મંદિરોને તોડી નાંખવામાં આવ્યા છે એની પુન:સ્થાપના પણ કરવામાં આવશે. કેન્દ્રીય પ્રધાનના આ નિવેદન પછી કદાચ દેશ-વિદેશમાં વસેલા કાશ્મીરી પંડિતોના મનમા આશાનું કિરણ જાગ્યું હોય એ સ્વાભાવિક છે.
દેશ-વિદેશમાં સ્થાયી થયેલા પંડિતો જ્યારે તક મળે છે ત્યારે ભારે હૃદયે પોતાના વતનની મુલાકાત લઈ લે છે. થોડાં વર્ષો પહેલાંની જ વાત છે. અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલું એક કાશ્મીરી પંડિત યુગલ ફરીથી પોતાના વતન આવ્યું. એમનો ડ્રાઇવર એમને શ્રીનગરની એક દુકાનમાં ખરીદી માટે લઈ ગયો. પત્નીએ શાલ તેમ જ કેટલીક વસ્તુઓ ખરીદી ત્યારે પતિનું ધ્યાન એક ધૂળ ખાતા જૂના કબાટ પર ગયું. એમણે જોયું કે કબાટમાં કેટલાક હિન્દુ ભગવાનોની ખૂબ જ જૂની મૂર્તિઓ હતી. એમણે જ્યારે દુકાનદારને પૂછ્યું, ત્યારે દુકાનદારે કહ્યું કે, કેટલાક “તોફાનીઓએ મંદિરોમાંથી મૂર્તિઓ ઉખાડી લીધી હતી. પેલા પંડિતની આંખમાં લગભગ આસું આવી ગયાં અને બીજી ખરીદી પડતી મૂકી એમણે એ મૂર્તિ ખરીદવાની ઇચ્છા જાહેર કરી. પેલા દુકાનદારે એટલી મોટી કિંમત માગી કે પંડિતને એ પોસાય એમ નહોતું.
૧૯૯૦માં જ્યારે કાશ્મીરી પંડિતોને ભગાડવામાં આવતા હતા ત્યારે એમને એમની સાથે કોઈપણ ચીજવસ્તુઓ લઈ જવા દેવામાં આવતી નહોતી. મોટાભાગના પંડિતોએ પહેરેલે કપડે રાતના અંધારામાં ભાગવું પડ્યું હતું એટલે ભગવાનની માફી માગીને એમણે પૂજાની મૂર્તિઓ પણ પૂજાસ્થળે જ છોડી દીધી હતી. પંડિતોની ગેરહાજરીમાં શિવજીની સ્તુતિ કે ગણેશજીની આરતી કરવા માટે ત્યાં કોઈ નહોતું. કાશ્મીરી પંડિતોની ધાર્મિક લાગણી સાચવવા માટે એ વખતની સરકારોએ કોઈ જ પગલાં લીધાં નહોતાં. કેટલાક મંદિરો તો રાતોરાત અદૃશ્ય થઈ ગયાં. દક્ષિણ કાશ્મીરમાં દુર્ગાદેવીની દસમી સદીની એક મૂર્તિ હતી એને મંદિરમાંથી ચોરીને દાણચોરી મારફતે અમેરિકા મોકલી આપવામાં આવી હતી. અમેરિકાથી આ મૂર્તિ જર્મનીના મ્યુઝ્યિમમાં લઈ જવામાં આવી. ન્યૂયોર્કમાં રહેતા કાશ્મીરી પંડિતોએ “ધ આર્કિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા (એએસઆઇ)ને આ મૂર્તિ વિશે જાણ કરી. એએસઆઇના ઘણા પ્રયત્નો પછી જર્મન સરકારે ૨૦૧૫ની સાલમાં દુર્ગામાની આ મૂર્તિ ભારતને સોંપી હતી.
૨૦૧૬ના વર્ષમાં કેટલાક પંડિતો ગંગાબાણની જાત્રા પર ગયા હતા ત્યાં એમણે તળાવમાં ફેંકવામાં આવેલું શિવલિંગ જોયું. શિવલિંગ કાઢીને એમણે એની પૂજા અર્ચના કરી અને ફરીથી પાણીમાં જ મૂકી દીધું. આ પંડિતોના કહેવા પ્રમાણે જો તેઓ શિવલિંગને બહાર રાખતે તો એમની ગેરહાજરીમાં ફરીથી કેટલાક કટ્ટરવાદી સ્થાનિકો ત્યાં આવી શિવલિંગને તોડી નાખતે. શ્રીનગરની નજીક આવેલા અણચા તળાવ નજીક વિચાર નાગનું પૌરાણિક મંદિર આવેલું હતું. મુખ્ય મંદિરની આજુબાજુ શિવજીના પણ બે નાના મંદિરો હતા. આજે પ્રવાસીઓ જ્યારે ત્યાં જાય છે ત્યારે મંદિરના પરીસરમાં મળ-મૂત્ર અને કચરા શિવાય કંઈ દેખાતું નથી. દક્ષિણ કાશ્મીરમાં બીજબહેરા ખાતે આવેલું વિજેશ્ર્વર મંદિર સહિત ૧૪મી સદીના મંદિરોને પણ તોડી નાખવામાં આવ્યાં છે. અહીં રહેલી સાતમી સદીની ગણેશજીની મૂર્તિ કયાં ગઈ એની કોઈને ખબર નથી. શ્રીનગર ખાતેના નાદીયાર રેનાવાળી વિસ્તારમાં શિવ મંદિર હતું. જેમાં સરસ્વતી માતાની મૂર્તિ હતી. આ મૂર્તિનું મોઢું તોડું નાખવામાં આવ્યું છે. “કાશ્મીરી પંડિત સંઘર્ષ સમિતિના કહેવા પ્રમાણે ખીણમાંથી ૧૫૦ જેટલા મંદિરો તો સંપૂર્ણપણે અદૃશ્ય થઈ ગયા છે અને મંદિર પરીસરની જગ્યા સ્થાનિકોએ ગેરકાયદેસર રીતે પચાવી પાડી છે.
પંડિતોનું માનવું છે કે કાશ્મીરમાં આવેલાં હિન્દુ મંદિરોની પણ કાશ્મીરી પંડિતોની જેમ જ અવગણના થઈ રહી છે. જ્યારે હિન્દુ તહેવાર હોય ત્યારે કેટલાક અવાવરા મંદિરમાં એકલદોકલ સ્થાનિક હિન્દુ મંદિરે જઈ સાફસૂફી કરી પૂજા કરે છે. જોકે થોડા દિવસમાં જ મંદિર પાછું અવાવરું થઈ જાય છે.
કાશ્મીરી પંડિતોને ફરીથી કાશ્મીરમાં વસાવવાનું સરકારનું વચન પૂરું થશે કે નહીં એની તો ખબર નથી, પરંતુ દેશ આખાના હિન્દુઓની આસ્થા સમાન આ નષ્ટ કરવામાં આવેલાં મંદિરોને ફરીથી સ્થાપવામાં પણ સરકાર સફળ થાય તો ઘણું છે.
