ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરરીતિના ચક્રવ્યૂહમાં દવાઓ અને તબીબી ઉપકરણોનો વ્યવસાય

વિશેષ -સુભાષચંદ્ર અગ્રવાલ

પ્રધાનમંત્રી ભારતીય જનઔષધિ પ્રોજેક્ટ હેઠળ દેશભરનાં લગભગ ૧૦,૦૦૦ કેન્દ્રોમાંથી દર મહિને આશરે રૂ. ૧.૫૦ લાખના સરેરાશ મહિનેથતા વેચાણ દ્વારા જેનરિક દવાઓની ખરીદી પર સામાન્ય માણસને ૫૦થી ૯૦ ટકાની જંગી બચતનો દાવો કરવામાં આવી રહ્યો છે. જ્યારે જેનરિક દવાઓ સહિત અન્ય તમામ દવાઓ અને તબીબી ઉપભોગ્ય વસ્તુઓ પર એક્સ-ફેક્ટરી કિંમત (ઈએફપી) અને મહત્તમ છૂટક કિંમત (એમઆરપી) વચ્ચે ૩૦ ટકાના વધારાના વેપાર માર્જિનને નક્કી કરીને મેળવી શકાય છે અને એવું કરી પણ શકાય છે. આનું કારણ એ છે કે હાલમાં ખાસ કરીને જેનરિક દવાઓમાં પણ મોટો બિઝનેસ-માર્જિન ઉપલબ્ધ છે. વાસ્તવમાં બ્રાન્ડેડ દવાઓના જાણીતા વિતરકો પાસેથી ૧૦-૨૦સ્ટ્રિપ્સનું એક બોક્સ પ્રિન્ટેડ એમઆરપીના દસમા ભાગમાં ઉપલબ્ધ છે. બ્રાન્ડેડ દવાઓ પણ અલગ અલગ ટ્રેડ માર્જિન ધરાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે બિફિલૈફ-એચપીની ૧૦ કેપ્સ્યૂલ્સની ૧૦ સ્ટ્રિપ્સનું એક બોક્સ જેની કુલ પ્રિન્ટેડ એમઆરપી રૂ. ૨૧૦૦ પ્રતિ બોક્સ છે, સંશોધન દરમિયાન જાણવા મળ્યું કે તે વિતરકો પાસે પ્રતિ બોક્સ રૂ. ૧૧૪૦ના ભાવે ઉપલબ્ધ હતું. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશને (ડબ્લ્યુએચઓ) પણ સાબિત કર્યું છે કે ભારતમાં સૌથી ઓછી પ્રિન્ટેડ એમઆરપી સાથે પણ આવશ્યક દવાઓની કિંમત ઉત્પાદન ખર્ચ કરતાં ઘણી વધારે છે. હકીકતમાં ઈએફપી અને એમઆરપી વચ્ચે અસામાન્ય રીતે ઊંચું ટ્રેડ માર્જિન છે. જેમ કે ૨૦૦ એક્યુ-ચેક સેફના બોક્સ આ જ અન્ય તબીબી-ઉપભોગ્ય વસ્તુઓને લાગુ પડે છે. ૨૨૦૦ રૂપિયાની પ્રિન્ટેડ એમઆરપી સાથે યૂનો સિંગલ-યુઝ લેન્સિંગ ડિવાઇસ માત્ર ૪૦૦ રૂપિયામાં ઉપલબ્ધ છે.
દવા ઉત્પાદકો સામાન્ય રીતે જાહેરાત કરાયેલ ઉધરસની દવાઓની સ્ટ્રિપદીઠ દસને બદલે માત્ર આઠ લોઝેન્જ પેક કરે છે, કારણ કે ગ્રાહકો ઘણી વાર લોઝેન્જદીઠ કિંમતને બદલે સ્ટ્રિપદીઠ કિંમતના આધારે ખરીદીના નિર્ણયો લે છે. ઘણા દવા ઉત્પાદકોએ વેચાણ વધારવા માટે દવાઓને દસને બદલે પંદરની સ્ટ્રિપ્સમાં પેકેજ કરવાનું શરૂ કર્યું છે, કારણ કે મોટા ભાગના દવાના વિક્રેતાઓ છૂટક વેચાણ માટે સ્ટ્રિપ્સ કાપવાને બદલે આખી સ્ટ્રિપ્સ જ વેચતા હોય છે. આવી સ્થિતિમાં નેશનલ ફાર્માસ્યુટિકલ પ્રાઇસિંગ ઓથોરિટી (એનપીપીએ)એ જ્યાં સુધી પેક કરવા માટે સંબંધિત અધિકારીઓ પાસેથી પરવાનગી માગવામાં ન આવે ત્યાં સુધી ફરજિયાતપણે તમામ દવાઓને ૧, ૨, ૫, ૧૦, ૨૦, ૫૦ ૧૦૦, ૨૦૦, ૫૦૦, ૧૦૦૦ અને તેથી વધુના ગુણાંકના એકમોમાં પેક કરવાનો નિર્દેશ આપવો જોઈએ. એ જ રીતે દવાનું નામ સામાન્ય રીતે દવાની પટ્ટીની એક બાજુ પર એક વાર છાપવામાં આવે છે, જ્યારે રેપિંગ ફોઇલ એવી રીતે ડિઝાઇન કરવામાં આવે છે કે દવાનું નામ દરેક પેક્ડ ટેબ્લેટ/કેપ્સ્યૂલ પરના નામ સાથે તેમ જ દરેક વિગતો પર દેખાય. દવા પણ ટેબ્લેટ/કેપ્સ્યૂલ પર એમ્બોસ્ડ/પ્રિન્ટેડ હોવી જોઈએ.
સમાન મૂળભૂત પદાર્થની વિવિધ બ્રાન્ડેડ દવાઓની ઈપીએફમાં ભારે તફાવત છે. વિવિધ જાણીતી કંપનીઓની બ્રાન્ડેડ દવાઓની કિંમત પણ બ્રાન્ડની લોકપ્રિયતાના આધારે મોટા પ્રમાણમાં બદલાય છે, જેમ કે કેલમ્પોઝ અને વેલિયમ-ફાઈવ, બંનેમાં ડાયઝેપામ-ફાઈવ તેમના મૂળ પદાર્થ તરીકે છે. સરકારની માલિકીની બાલી ઇન્ડિયન ડ્રગ્સ એન્ડ ફાર્માસ્યુટિકલ્સ લિમિટેડે (આઇડીપીએલ) તેના બંધ થયા પહેલા કૈલ્મોડ બ્રાન્ડ નામની તુલનામાં નીચા ભાવે ડાયઝેપામ-ફાઈવનું વેચાણ કર્યું હતું. દવાઓને પ્રાઈસ રેગ્યુલેશન (કિંમત નિયમન) માટે અલગ-અલગ કેટેગરીમાં મૂકવામાં આવે છે, જેમાં કેલમ્પોઝ અને વેલિયમ-ફાઈવને એવી કેટેગરીમાં મૂકવામાં આવે છે જ્યાં કિંમતનું કોઈ નિયમન નથી. દવાઓ માટે બહુવિધ વર્ગીકરણની સિસ્ટમ દૂર કરવી જોઈએ, કારણ કે દર્દીઓએ તેમના વર્ગીકરણને ધ્યાનમાં લીધા વિના સૂચિત દવાઓ લેવી પડશે.
વર્ષ ૨૦૧૮માં એક અગ્રણી અખબાર દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે ચંડીગઢમાં પ્રીમિયર પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેડિકલ એજ્યુકેશન એન્ડ રિસર્ચ (પીજીઆઇએમઆર)ની આસપાસની પાંચ કેમિસ્ટ-શોપ એક ખાસ દવા વેચી રહી હતી જેની કિંમત રૂ. ૨૫૫થી ૧૫૫૦ સુધીની હતી. ઘણી બ્રાન્ડેડ દવાઓના ભાવમાં નિયમિત વધારો થતાં એનપીપીએ મૂકપ્રેક્ષક બની રહે છે. એનપીપીએએ એવી યંત્રણા બનાવવી જોઈએ જેમાં ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓને તેમના વર્ગીકરણને ધ્યાનમાં લીધા વિના, તમામ પ્રકારની દવાઓ પર કેટલાક મૂળભૂત નફા-માર્જિનની મંજૂરી આપવામાં આવે. વર્ષમાં માત્ર એક જ વાર કિંમતમાં કોઈ પણ ફેરફારની મંજૂરી આપી શકાય છે. મદ્રાસ હાઈ કોર્ટે એક વાર આવકવેરા વિભાગને વિગતો સબમિટ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હતો. આ વિગતોમાં ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓ દ્વારા ડૉકટરોને આપવામાં આવેલી ભેટો, ડોકટરોનાં નામ અને દવાઓને વધુ ચાર્જ કરવા બદલ આ કંપનીઓ દ્વારા ચૂકવવામાં આવતા દંડ માટે કર-કપાતના દાવાઓની માહિતી છે. ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓ દ્વારા કોઈ પણ પ્રકારની ભેટો પર પ્રતિબંધ મૂકવો જોઈએ. સસ્તું તબીબી પરીક્ષણ સુનિશ્ર્ચિત કરવા માટે પેથોલોજિકલ લેબોરેટરીઓ, પરીક્ષણ કેન્દ્રો અને હૉસ્પિટલો દ્વારા ચિકિત્સકોની નિમણૂકને પણ ક્રિમિનલ બનાવવી જોઈએ. ખાનગી હૉસ્પિટલોને સૂચના આપવી જોઈએ કે ડૉક્ટરોની સલાહ/વિઝિટિંગ ફીમાંથી કોઈ હિસ્સો ન લે. ડૉકટરોની ક્ધસલ્ટેશન ફી માટે અમુક સીલિંગ નક્કી કરવી જોઈએ.
ભગીરથ પેલેસ (દિલ્હી)નું દવા-માર્કેટ વર્ચ્યુઅલ રીતે દવાઓની સ્ટ્રિપ પર ૨૦-૨૫ ટકા ડિસ્કાઉન્ટ ઓફર કરતું છૂટક બજાર બની ગયું હોવાથી, સરકારી અને ખાનગી હૉસ્પિટલોમાં, ઓછામાં ઓછી મોટી હૉસ્પિટલોમાં કેમિસ્ટની દુકાનો ખોલવામાં આવી છે. માટે ટેન્ડરો આમંત્રિત કરી શકાય છે. આવી સ્થિતિમાં બ્રાન્ડેડ દવાઓ સિંગલ સ્ટ્રિપમાં ૨૦ ટકા ડિસ્કાઉન્ટમાં પણ મળી શકે છે. આ સાવ સામાન્ય છે કે કેટલીક વાર યુનાની, આયુર્વેદિક અને હોમિયોપથી ક્ષેત્રસહિત અમુક ડૉક્ટરો બીમારીઓને નાથવા માટે પોતાની કુશળતાનું પ્રદર્શન કરવા માટે દવાનો પાઉડર કે પછી સિરપ જેવી બ્રાન્ડેડ ન હોય એવી દવાઓમાં સ્ટેરોઈડનું મિશ્રણ કરતા હોય છે. આથી એલોપથી, આયુર્વેદિક, યુનાની, હોમિયોપથી સહિતની દવાઓનાં તમામ ક્ષેત્રોમાં, ફક્ત બ્રાન્ડેડ દવાઓ સૂચવવાની મંજૂરી આપવી જોઈએ, તેમ જ કેન્દ્ર સરકારે મોટા પાયે ઈન્ડિયન ડ્રગ્સ એન્ડ ફાર્માસ્યુટિકલ્સ લિમિટેડ (આઈડીપીએલ)ને પુન:જીવિત કરવું જોઈએ જે દવાઓ માટેનાં મોટાં ઉત્પાદન એકમોના માલિક છે. તેની આયુર્વેદિક શાખા ઇન્ડિયન મેડિસિન ફાર્માસ્યુટિકલ્સ કોર્પોરેશન લિમિટેડની પહોંચને લોકપ્રિય અને વિસ્તૃત કરવા જેથી મોટી ફાર્માસ્યુટિકલ કંપનીઓને બોન્ડેડ દવાઓના ભાવમાં ધરખમ ઘટાડો કરવા દબાણ કરવા માટે તંદુરસ્ત સ્પર્ધા વિકસાવી શકાય.
સેન્ટ્રલ ઇન્ફોર્મેશન કમિશન (સીઆઇસી)એ તેના પહેલી ઓક્ટોબર, ૨૦૧૮ના આદેશમાં એનપીપીએ અને અન્ય સંબંધિતોને આ તમામ સૂચનોને વ્યાપક જાહેર હિતમાં ધ્યાનમાં લેવા ભલામણ કરી હતી. પરંતુ એનપીપીએએ સીઆઇસીના નિર્ણયને માત્ર ભલામણો પર (નિર્દેશો નહીં) દિલ્હી હાઈ કોર્ટમાં પડકાર્યો હતો. તરત જ ભારતીય સ્પર્ધાત્મક આયોગ (સીઆઇસી)એ તેની નીતિ નોંધમાં દવાઓની અતિશય કિંમતોને કારણે ગેરવાજબી રીતે ઊંચા વેપાર-માર્જિન તરફ ધ્યાન દોર્યું હતું, પરંતુ બિન-આવશ્યક અને જેનરિક દવાઓ પર ઓછામાં ઓછા કોઈ સુધારાત્મક પગલાં જોવા મળ્યાં નથી. ભારતીય દવા ઉત્પાદકો યુએસ અને યુરોપીયન દેશો માટે ગુણવત્તાયુક્ત જેનરિક દવાઓનું ઉત્પાદન કરે છે કે કેમ તે અંગે તપાસની માગણી કરતાં એક પુસ્તક અભ્યાસને ટાંકીને ભાજપના સાંસદ ભર્તૃહરિ મહતાબે ૧૯મી જુલાઈ, ૨૦૧૯ના રોજ લોકસભામાં આ મુદ્દો ઉઠાવ્યો હતો. તેમણે એવી પણ માગણી કરી હતી કે એનપીપીએ એ સુનિશ્ર્ચિત કરવું જોઈએ કે ભારતીય બજારોમાં જેનરિક દવાઓ વેચવામાં આવે છે તે નિકાસ કરવામાં આવતી દવાઓ જેવી જ ગુણવત્તાની હોવી જોઇએ. વિશ્ર્વ કક્ષાની જેનરિક દવાઓની નિકાસ દેશને નોંધપાત્ર વિદેશી હૂંડિયામણ અને પ્રતિષ્ઠા પ્રદાન કરી શકે છે, કારણ કે વિદેશી બ્રાન્ડેડ દવાઓની સરખામણીમાં ભારતીય જેનરિક દવાઓ સસ્તી છે, જેનો મોટો ભાગ દવા-ઉત્પાદક કંપનીઓની રોયલ્ટી છે.
વર્ષ ૨૦૧૮માં, અલાહાબાદ હાઈ કોર્ટની લખનઊ બેંચે ઈજાના અહેવાલ ત્રણ ડૉક્ટરો દ્વારા લખાયેલા અયોગ્ય લખાણ માટે દંડ ફટકાર્યો હતો, ઓડિશા હાઈ કોર્ટે પણ ૧૩મી ઑગસ્ટ, ૨૦૨૦ના રોજ ડૉકટરોને મોટા અક્ષરોમાં સુવાચ્ય પ્રિસ્ક્રિપ્શન લખવાની સલાહ આપી હતી. ચિકિત્સકોએ ફરજિયાતપણે કોમ્પ્યુટરાઈઝ્ડ પ્રિસ્ક્રિપ્શન્સ જારી કરવા જોઈએ. આ બાબતમાં છૂટછાટ એ વૃદ્ધ લોકો માટે હોઈ શકે છે જેઓ કમ્પ્યુટરનો ઉપયોગ કરતા નથી. કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રાલયને હૉસ્પિટલો પેથોલોજિકલ લેબોરેટરીઓ અને તબીબી પ્રેક્ટિશનરોએ અલગ યુઝર-ફ્રેન્ડલી સોફ્ટવેર વિકસાવવું જોઈએ જે દરેક દર્દી માટે અનન્ય આઇડી પ્રદાન કરે છે જેથી દર્દીને સંપૂર્ણ તબીબી ઇતિહાસ ઑનલાઇન પણ ઉપલબ્ધ થઈ શકે. આરોગ્ય સેવાઓમાં બંને પ્રકારના ભાવની મંજૂરી હોવી જોઈએ નહીં. આમાં સામાન્ય દર્દીઓ અને કેન્દ્ર સરકારની આરોગ્ય યોજના (સીજીએચએસ) હેઠળ આવરી લેવામાં આવતા દર્દીઓ માટે પેથોલોજિકલ અને બાયોકેમિકલ પરીક્ષણોનો સમાવેશ થાય છે.