ભારતીય દૃષ્ટિએ ઈતિહાસ -ડૉ. રાજેશ ચૌહાણ

ધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન અને સાહિત્યની સમૃદ્ધ પરંપરાની જેમ ભારતનું વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિક ચિંતનની પરંપરાને વર્તમાન સમયમાં ફરી શોધવાની જરૂર છે.
આપણી વૈજ્ઞાનિક ચેતનાને પુનર્જીવિત કરીને તેના વાસ્તવિક અસ્તિત્વને વિશ્ર્વમાં પુન:સ્થાપિત કરવું પડશે.
પ્રાચીન ભારતીય વિજ્ઞાનની જે શોધો સામે આવી તેનો તે માત્ર નાનો ભાગ છે. તેમાં હજુ ઘણાં નવાં સંશોધનો કરવાની ઉત્તમ
તકો છે.
ભારતીય દર્શન અનુસાર સત્ત્વ અને તત્ત્વ એ જીવનનો મૂળ આધાર છે. આ આધારોને માનવ વિચારોને ચેતના પ્રદાન કરી. જિજ્ઞાસુ મનુષ્યના સ્વભાવને કારણે વિજ્ઞાનનો જન્મ થયો જેના પરિણામે સંશોધનની પ્રક્રિયા અવિરત ચાલે છે. માનવ જીવનના ધોરણને ઉન્નત કરવાના પ્રયાસો નિરંતર ચાલુ છે. જેના કારણે દુનિયામાં નવી નવી શોધો થતી રહે છે અને વિજ્ઞાન સમૃદ્ધ થતું રહ્યું છે.
વિજ્ઞાનની આ સિદ્ધિઓ પાછળનું પ્રેરક બળ શું છે? શું વિજ્ઞાન કેટલાંક તથ્યોમાં બંધાયેલું છે? શું આ સિદ્ધિઓના મૂળમાં કોઈના શબ્દો છે? શું આમાં પ્રાચીન ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોનાં કાર્યોનું કોઈ યોગદાન છે? શું આધુનિક વિજ્ઞાન નવા આધારની શોધમાં છે? આવા અનેક પ્રશ્ર્નો છે જેના યોગ્ય જવાબોની આજે જરૂર છે. તે સ્પષ્ટ છે કે તેના યોગ્ય જવાબ દ્વારા આપવામાં આવેલી દિશામાં પ્રયાસ શરૂ કરવાથી વિજ્ઞાન તેની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચશે. આપણે પરતંત્રની ભાવનામાંથી બહાર આવીને આપણા સ્વ’ને સ્વીકારીને આપણું ગુમાવેલું સ્થાન પાછુ મેળવવું પડશે. આ માટે પ્રાચીન ભારતીય વિજ્ઞાન વૈભવના માર્ગે ચાલીને દિશા મેળવવાના પ્રયાસો કરવા પડશે.
ભારતીય વિજ્ઞાનની પ્રાસંગિકતા : વિશ્ર્વમાં જેને ‘સાયન્સ’ કહેવાય છે તેના માટે ભારતીય ભાષાઓમાં ‘વિજ્ઞાન’ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. સાયન્સમાં પદાર્થોનું વિશેષ જ્ઞાન એ ઉદ્દેશ્ય હોય તો ત્યાં વિજ્ઞાન શબ્દ પણ સાર્થક છે.
‘વિજ્ઞાનનો સામાન્ય અર્થ ‘પશ્ર્ચિમી વિજ્ઞાન’ તરીકે સમજવામાં આવે છે જેણે ઘણી અદ્ભુત શોધો અને તકનીકી સાધનોને જન્મ આપ્યો, પરંતુ પૂર્વમાં મૂળભૂત વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતો અને ટેકનોલોજી પ્રાચીન સમયમાં પણ જોવા મળે છે. વિજ્ઞાનના વિકાસમાં પૂર્વનો નોંધપાત્ર ફાળો છે.
ભારતીય વિદ્વાનોએ વિદ્યાને ચાર ભાગોમાં વિભાજિત કરી હતી (૧)અન્વિક્ષિકી (૨)ત્રયી (૩)વાર્તા (૪)દંડનીતિ અન્વિક્ષિકીમાં વિજ્ઞાન, ત્રયીમાં ધર્માધર્મ (નૈતિકતા), વાર્તામાં અર્થાનર્થ (વિનિમય) અને દંડનીતિમાં નય અને અનય (રાજનીતિ)નો સમાવેશ થાય છે.
ભારતીય વિજ્ઞાનનો વિકાસ પ્રાચીન સમયમાં જ થયો હતો. ભારતીય જ્ઞાન- વિજ્ઞાનની પરંપરા એ વિશ્ર્વની સૌથી પ્રાચીન પરંપરા છે. તેમાં કોઈ અતિશયોક્તિને સ્થાન નથી. વેદ અને શાસ્ત્રોમાં વૈજ્ઞાનિક તથ્યો અને સૂત્રોને ખૂબ જ સરળ સ્વરૂપમાં રજૂ કર્યા છે તે આજની યુવા પેઢી માટે જાણવું જરૂરી છે. તેમના મન અને મગજમાં એ ભાવના ઘર કરી ગઈ છે કે તમામ વૈજ્ઞાનિક શોધો પશ્ર્ચિમી દેશોની ભેટ છે, પરંતુ પશ્ર્ચિમી દેશોના લોકોએ પણ ભારતીય વૈદિક વિજ્ઞાનને આધાર માનીને તે શોધોને મૂર્ત સ્વરૂપ આપ્યું છે. ઋષિકેશ મિશ્ર ‘વૈજ્ઞાનિક શોધ’ પત્રિકાના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં ‘વૈજ્ઞાનિકતા’માં લખે છે કે, મહાન ફિલસૂફ મેક્સ મુલરે ભારતીય મનીષીઓની વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણીથી મંત્રમુગ્ધ થઈને કહ્યું હતું કે તમે તમારા વિશેષ અભ્યાસ માટે માનવ વિચાર સાથે સંબંધિત કોઈપણ વિષય કરો, પછી તે ભાષા, ધર્મ, પૌરાણિક કથા હોય કે ફિલસૂફી, કાયદો કે રિવાજ, પ્રાચીન કલા અથવા પ્રાચીન વિજ્ઞાન. દરેક ક્ષેત્રના જ્ઞાન માટે તમારે ભારત જવું પડશે. માનો કે ન માનો, પરંતુ માનવજાતના ઈતિહાસની કેટલીક સૌથી મૂલ્યવાન અને સૌથી વધુ શિક્ષણપ્રદ સામગ્રી માત્ર અને માત્ર ભારતમાં જ ઉપલબ્ધ છે. હકીકતમાં જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનનો આ અવિરત પ્રવાહ ભારતમાં સત સનાતનથી ચાલી રહ્યો છે. નવી પેઢીના યુવાનોને ભારતીય શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલ અગાધ જ્ઞાનથી માહિતગાર થાય જેનાથી તેઓ માત્ર ગર્વ જ નહિ, પરંતુ અમુક નવી શોધો કરવા માટે ચોક્કસપણે પ્રેરિત થશે. વર્તમાન સમયમાં આપણી વૈજ્ઞાનિક ચેતનાને પુનર્જીર્વિત કરીને આપણે ભારતીય જ્ઞાન પરંપરાના વાસ્તવિક અસ્તિત્વને વિશ્ર્વમાં પુન:સ્થાપિત કરવું પડશે.
ધર્મ, તત્ત્વજ્ઞાન અને સાહિત્યની સમૃદ્ધ પરંપરાની સાથે સાથે ભારતની વિજ્ઞાન અને વૈજ્ઞાનિક ચિંતનની પોતાની પરંપરા પણ છે અને કદાચ વર્તમાન સમયે તેને ફરીથી શોધવાની જરૂર છે.
ડૉ. બિશન કિશોર ધરોહર પત્રિકાના પોતાના શોધમાં જણાવે છે કે, વૈજ્ઞાનિકોને હવે તેમના પગલાઓને આગળ વધારવા માટે એક નવા આધારની જરૂર છે જેના માટે આજનો વૈજ્ઞાનિક ભારતની મૂળભૂત વિચારસરણી તરફ ઝુકાવતો જણાય છે. ઘણા પ્રખ્યાત વૈજ્ઞાનિકોના પુસ્તકો ભારતીય પ્રાચીન ગ્રંથોમાં રહેલા વિજ્ઞાનના તત્વોનું વિશ્ર્લેષણ કરે છે અને આધુનિક વિજ્ઞાન સાથે સમન્વયની દ્રષ્ટિ રજૂ કરે છે. શ્રોડિન્ગર (નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા) એ તેમના પુસ્તક ‘માય વ્યુ ઓફ વર્લ્ડ એન્ડ માઇન્ડ એન્ડ મેટર’માં સ્થાપિત કર્યું કે અદ્વૈત વેદાંત એ વિજ્ઞાનની સમસ્યાઓનો ઉકેલ છે. ફ્રિટજોફ કાપરા, ડેવિડ બ્રોહ્મ, એ.ડી. રાઈનકોર્ટ, ગૈરી ઝુકોવ, માઈકલ તાલબોટ વગેરેએ વેદાંતના અદ્વૈતને વૈજ્ઞાનિક ચિંતનના મહાસાગરમાં નવા તરંગોના સર્જનનું કેન્દ્ર માન્યું છે. ફ્રિટઝોફ કાપરાના ‘તાઓ ઑફ ફિઝિક્સમાં’, સબન્યુક્લિયર કણોના કંપન અને શિવ-તાંડવ નૃત્ય વચ્ચેની સમાનતા સ્પષ્ટ રીતે વર્ણવવામાં આવી છે. ઝુકોવ તેમના પુસ્તક ‘ધ ડાન્સિંગ વુ લી માસ્ટર્સ મન’ આધુનિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં બૌદ્ધિક ઈંટ્રેચમેંટ ઇઝ ઇન્ટલેકચ્યુલ નિખાલસતાની સફરનું વર્ણન. રામાયણની કથાના માધ્યમથી કરે છે. વિજ્ઞાનની એક નૂતન શોધ ગટ બ્રેન છે. આ તપાસ પરથી સ્પષ્ટ થયું છે કે માણસને બે મગજ હોય છે. એક કપાળમાં સ્થિત છે અને બીજાની સ્થિતિ આંતરડામાં છે. આ બંને મગજ એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. આ બીજા મગજને એન્ટરિક નર્વસ સિસ્ટમ કહેવામાં આવે છે. તેમાં ન્યુરોન્સ, ન્યુરોટ્રાન્સમીટર અને પ્રોટીન હોય છે જે સંદેશવાહક છે. આ બીજા મગજની માનવ સુખ અને યાદશક્તિમાં મુખ્ય ભૂમિકા છે. ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોએ હજારો વર્ષ પહેલા તેની શોધ કરી હતી. “મૂલાધાર ચક્ર અને આધુનિક આંતરડાની નર્વસ સિસ્ટમના ગુણધર્મો વચ્ચે અદ્ભુત સમાનતા છે. એમ્પરર્સ માઇન્ડના લેખક રોજર પેનરોઝ તેમના નવા પુસ્તક શેડોઝ ઓફ માઇન્ડમાં કહે છે કે, મનને સમજવા માટે નવા ભૌતિકશાસ્ત્રની જરૂર છે. ચેતનાના સંબંધમાં ભૌતિક વિજ્ઞાનને ભારતીય દાર્શનિક પ્રવાહના સમર્થનની જરૂર જણાય છે.
ભારત આજે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી માટે વિદેશો પર નિર્ભર છે. પરતંત્રતામાં એવું વાતાવરણ ઊભું કરવાનો પ્રયાસ થયો કે આપણું પોતાનું અસ્તિત્વ સંપૂર્ણપણે વિદેશી જ્ઞાન પર આધારિત બની ગયું. તેથી જ આપણે સમસ્ત જ્ઞાનની આયાત કરીએ છીએ. પહેલા પરતંત્ર હતા, હવે સ્વતંત્ર છે, તેમ છતાં ૧૯૪૭થી આ કરી રહ્યા છે.
વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી પરંપરાગત રીતે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં સામેલ છે જે વિશ્ર્વની સૌથી જૂની સંસ્કૃતિઓમાંની એક છે. સંતો અને ઋષિઓની ભૂમિ હોવાની સાથે વિદ્વાનો અને વૈજ્ઞાનિકોનું ઘર પણ હતું. સંશોધન દર્શાવે છે કે, ભારત સદીઓ પહેલાથી જ વિશ્ર્વને ગણતરી કરવાનું શીખવવાથી લઈને વિશ્ર્વનું શ્રેષ્ઠ સ્ટીલ બનાવવા સુધી વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીના ક્ષેત્રમાં સક્રિય યોગદાન આપી રહ્યું છે. પ્રાચીન સમયમાં ભારતીયોએ ઘણા પ્રમેય અને તકનીકો શોધી કાઢ્યા હતા જે આધુનિક વિજ્ઞાન અને તકનીકનો આધાર પૂરો પાડી શકે છે.
વિશ્ર્વના મંચ પર આધુનિક વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીની અદભુત શોધો અને આવિષ્કારો માનવ પર્યાવરણને સંપૂર્ણપણે બદલી રહ્યા છે. માણસ અને મશીન વચ્ચેની સીમા રેખાઓ ખતમ થતી જણાય છે. બુદ્ધિશાળી મશીનોનો યુગ શરૂ થઈ રહ્યો છે. કૃત્રિમ બુદ્ધિ અને મગજનું માળખું, રોબોટિક્સ, સાયબોર્ગ, કોમ્પ્યુટર, વર્ચ્યુઅલ રિયાલિટી, ઈન્ટરનેટ, નેનો-ટેક્નોલોજી, ક્લોનિંગ, જિનેટિક એન્જિનિયરિંગ, જીનોમ વગેરે માનવ ભવિષ્યની ચોક્કસ સફર સૂચવે છે.
ભારતીય વિજ્ઞાનનું પુન:મૂલ્યાંકન : ઘણા પશ્ર્ચિમી વૈજ્ઞાનિકો પણ માને છે કે જૂના ધર્મગ્રંથ ખાસ કરીને હિંદુ ધર્મગ્રંથોમાં જોવા મળતા વિચારો ચોક્કસપણે આશ્ર્ચર્યજનક છે અને આધુનિક વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોને મળતા આવે છે. આ સંદર્ભમાં અનેક કેટલાંક ઉદાહરણો આપણી સામે છે – ખ્રિસ્તાબ્દ ૧૯૩૫ માં ડૉ. આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન, પોડોલ્કી અને ટોનનો એક લેખ પ્રકાશિત થયો. તેમણે તેમના પ્રયોગમાં જણાવ્યું હતું કે જો સબ એટોમિક વિકણો પરસ્પર દિશામાં ઉત્ક્ષેપિત કરવામાં આવે તો જો તેમાંથી એક દોડતી વખતે જમણી તરફ વળે છે, તો બીજા કણો ડાબી તરફ વળશે. તેવી જ રીતે જો આ એક કણ ઉપરની તરફ જશે, તો બીજો ચોક્કસ નીચે તરફ જશે. તેથી આ પ્રયોગ સાથે વૈજ્ઞાનિકો સામે એક સમસ્યા ઊભી થઈ કે એક કોષની પ્રવૃત્તિ બીજા કોષ દ્વારા કેવી રીતે જાણી શકાય છે. વાસ્તવમાં આ બે કણો પરસ્પર વિરુદ્ધ દિશામાં ચાલી રહ્યા હતા.
ડૉ. સહસ્રબુદ્ધે અને શ્રી કે ચિતલે ઈતિહાસ દર્પણની શોધમાં જણાવે છે કે, આ સમસ્યાને ધ્યાનમાં રાખીને શ્રી જે. સરફહીએ સૂચવ્યું કે બંને કણો મૂળમાં અલગ હોવા છતાં તેમની વચ્ચે જોડાણ હતું. તેણે આ સંપર્કને વ્યાખ્યાયિતની સંજ્ઞા આપી. જેનો અર્થ છે- પોઈન્ટર્સ વિના એકબીજાને પોતાના વિશે માહિતી આપવી. જે તેના વિશાળ પ્રદેશમાં થતી તમામ પ્રતિક્રિયાઓ જાણે છે. આ જ વાત શ્રુતિ વાક્યમાં પણ છે – ‘્રૂટ રુઇંરુખટ પ્ળઞર્ઘિૈઉંપ ખ ક્ષટઠ્ઠિ ખ શ્ર્નઠળમફ લમૃટણ્ળ પ્સળણજ્ઞઠ્ઠ પ્ઘળણજ્ઞ પ્રુટરુશ્ર્વટપ’ અથાર્ત શ્ર્વાસ – પ્રશ્ર્વાસ વાળા તમામ જીવો પશુ- પક્ષીઓ અને નિર્જીવ પદાર્થો ચેતનાની શક્તિ પર જ વર્તે છે. ચૈતન્ય પણ ખરેખર પ્રતિષ્ઠિત છે. આ વિચારસામ્ય જોઈને કેટલાક પશ્ર્ચિમી વિદ્વાનો પ્રેરિત થયા અને તેઓએ સ્પષ્ટપણે કહ્યું કે જૂનાં શાસ્ત્રોમાં વ્યાખ્યા ભલે અલગ હોઈ, પરંતુ તેણે જે ખ્યાલનો ઉદ્ભવ કર્યો તે આજના વિજ્ઞાનની, કલ્પનાથી અલગ નથી. ઝડપ સાથે પ્રગતિના પંથે વહેતા વૈજ્ઞાનિકો પણ વૈદિક સાહિત્ય તરફ આકર્ષાયા છે.
ટિન્ડલ નામના વિજ્ઞાનીએ કહ્યું કે પૃથ્વીની શરૂઆતની સ્થિતિ દ્રવરૂપ અને ચંચળ હતી. કાઠકસંહિતા કહે છે કે પૃથ્વી ચંચળ છે ‘અવળજ્ઞબજ્ઞડ ્રૂળ ઇર્રૂૈ ક્ષૈરુઠમિ અળલટિ ઇર્ઠૈ ટવિ રુયરુઠબ’અન્યત્ર પણ ઉલ્લેખ જોઈ શકાય છે. લિંકન વેલેટ નામના વૈજ્ઞાનિકનો અભિપ્રાય છે કે, ગ્રહો પૃથ્વીથી અને એકબીજાથી પણ દૂર જઈ રહ્યા છે તેથી તે તાર્કિક અનુમાન છે કે કેટલાક દૂરના ભૂતકાળમાં અંતરિક્ષ જગતના, ગ્રહમંડળ અને પૃથ્વી એકસાથે ભેગા થયા હતા. ઓછામાં ઓછા ૧૨ સ્થાનો પર વૈદિક વાંગ્મયમાં આવા વિષયોનું પ્રતિપાદન થાય છે. જૈમિની બ્રાહ્મણ આનાથી પણ વધુ ચોક્કસ નિયમો મૂકે છે ‘ઇપળે મળે બજ્ઞઇંળજ્ઞ લવ અળશ્ર્નટળપ ટળે લવ ર્લૈટળજ્ઞ ઇંત ઊટળપ’ અર્થાત આકાશીય ગ્રહસૃષ્ટિ અને પૃથ્વીલોક એક સાથે સ્થિત છે. બાદમાં તેઓ અલગ થઈ ગયા. આ વાતને આગળ વધારતા સતપથ બ્રાહ્મણ કહે છે કે, આકાશ મંડળ એટલું નજીક હતું કે તેને સ્પર્શી શકાય.‘લપધ્ટિઇંપમિ વમળ ઇપજ્ઞ (ઢળમળક્ષૈરુઠમિ) અક્કણજ્ઞ અર્લૂીં ઈધ્પૂશ્રળ વ ઇમ ઢર્ળેીં શ્ર્નક્ષયૃ્રૂળજ્ઞક્ક્રૂ ઠળ’ અર્થાત તેને સ્પર્શી શકાય છે. પ્રખ્યાત ભુતત્વગજ્ઞ જોર્જ ગેમો કહે છે કે ઈિંં શત જ્ઞબદશજ્ઞીત વિંફિં વિંય ળજ્ઞજ્ઞક્ષ ળીતિં વફદય બયયક્ષ યિદજ્ઞહદશક્ષલ ફહળજ્ઞતિં ૂશવિંશક્ષ જ્ઞિીંભવ જ્ઞર ઊફિવિં’ત તીરિફભય, શળળયમશફયિંહુ ફરયિિં તયાફફિશિંજ્ઞક્ષ’ ચંદ્ર પૃથ્વીથી અલગ થયા પછી કેટલાક સમય સુધી ચંદ્ર એટલા નજીકથી પરિભ્રમણ કરે છે કે તેને સ્પર્શી શકાય છે. એવું લાગે છે કે શતપથના પ્રવક્તા મહર્ષિ યાજ્ઞવલ્ક્ય જ્યોર્જ ગેમ્સના મુખમાંથી સૃષ્ટિ સર્જનનું રહસ્ય કહી રહ્યા છે. મૈત્રાયણી સંહિતામાં એક વાક્ય છે – ‘ટશ્ર્નપળડ રૂક્ષૂ અર્રૂીં પ્રુટઠૂઇં ષફિ રુમડવટિ’ કાઠક સંહિતામાં આ પ્રકારે એક વાક્ય મળે છે. અથાર્થ વેદકાળમાં વાસણો કલાઈ કરવાની વાત સર્વવિદિત છે જે ધાતુવિજ્ઞાનના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરે છે.
અથર્વવેદમાં આ પ્રમાણે છે કે, ‘ટ ટ્ટ્રૂર્ળૈ લલિજ્ઞણ રુમવ્રૂળપ’ આ સીસું ચોરને ભગાડે છે આપણી ગતિને અવરોધનારને દૂર કરે છે. રક્તશોષક લોકોને ભગાડવાનું સામર્થ સીસામાં છે. જો તું ગાય-ઘોડાનો વધ કરીશ તો હું તારા પર સીસાની ગોળી ચલાવીશ તો તું હેરાન કરવા જીવિત નહીં રહે.
અગ્નિવાનનું વર્ણન ઐતેરીય બ્રાહ્મણમાં કરવામાં આવ્યું છે. અગ્નિ પુરાણમાં અગ્નિ બાણ માટે ધૂપ શબ્દ આવે છે. ફારસી શબ્દ ‘તુફાગ’ અથવા સુપાંગ શબ્દ ધૂપ સાથે સામ્યતા જોવા મળે છે. તોફ અથવા તોફ એનું રૂપાંતરિત હોવાનું જણાય છે.
ઋગ્વેદના પ્રથમ મંડળમાં ‘ટૂપૂવ ્રૂૂ ણળેરુપફળટ્ટપળણમરુટ રુપફટફિષમૈરુઢૃ અક્ષળજ્ઞડઇંળધિ’ અંતરીક્ષમાં ઉડાન ભરવા વાળી નૌકા વિમાન હવાઈ જહાજનો ઉપરાંત શું હોઈ શકે છે? પુરાણોમાં આગળ સમરાદંગસૂત્રધાર છે. આ શંકા વિશે જાણીતા લેખક શ્રી રામચંદ્ર દીક્ષિતાજી કહે છે, “જશિંહહ તજ્ઞળય ૂશિયિંતિ વફદય યડ્ઢાયિતતયમ ફ મજ્ઞીબિં ફક્ષમ ફતસયમ’ ઠફત શિં િિીંય બીિં યદશમયક્ષભયત શક્ષ શતિં રફદજ્ઞીિ શત જ્ઞદયિૂવયહળશક્ષલ! આમ છતાં કેટલાક લેખકોએ શંકા વ્યક્ત કરી છે અને પૂછ્યું છે કે શું તે સાચું હતું, પરંતુ તેની તરફેણમાં અનેક પુરાવા ઉપલબ્ધ છે. ભારદ્વાજ મુનિનાં પુસ્તકોમાં ઊડવાનાં અનેક રહસ્યો સમજાવવામાં આવ્યાં છે. આ બધી બાબતોનું પુન: મૂલ્યાંકન થવું જોઈએ.