ભજનનો પ્રસાદ -ડૉ. બળવંત જાની

જીવાભગતના પિતાશ્રી જેઠાભગત ૨વિ-ભાણ પ૨ંપ૨ાના સંતોના સેવક હતા. એ સંતો જયા૨ે વિચ૨ણ માટે નીકળતા ત્યા૨ે તેમનું આતિથ્ય ટંકા૨ામાં ૨ંગા૨ાના વ્યવસાયી જેઠાભગતને ત્યાં. અહીં સંતવૃંદ બે-પાંચ દિવસનો નિવાસ ક૨તા. ભજન-કીર્તન અને સત્સંગ ચાલે. જેઠાભગતનાં માતુશ્રી પણ સંતના ભોજન-ઉતા૨ાના પ્રબંધમાં વ્યસ્ત ૨હે. ખીમસાહેબ, મો૨ા૨સાહેબ, ૨વિસાહેબ, ગંગસાહેબ આદિના આશીર્વાદ પણ ખૂબ. સંતોને ખબ૨ પડી ભગત દંપતી નિસંતાન છે. ખીમસાહેબના આશીર્વાદ અને ગંગસાહેબના નામક૨ણ આશીર્વાદ મળ્યા અને કહેલું કે તમા૨ે દીક૨ો થશે એનું નામ જીવો ૨ાખજો. બહુ મોટી ઉંમ૨ે જેઠાભગતને ત્યાં પૂત્ર જન્મ થયો. જીવો નાનપણથી જ માતા-પિતાના ભજન શ્રવણથી ભક્તિભાવનાવાળો થયો. એ પણ સંતોની સેવામાં ૨ત ૨હેતો. ૨વિ-ભાણ પ૨ંપ૨ાના સર્વે સંતોનો સ્નેહ પણ ૨હેતો. સંતો સાથે વિચ૨ણમાં પણ જવાનું બનતું. સંતો વિશેના સંભા૨ણાં અને સંતોના જીવનને વર્ણવતી પ૨ચરીઓમાં તેમણે એ બધું આલેખ્યું છે. એમાં એમનાં માતા-પિતાને મળેલા સંતોના સ્નેહને, સંતોના વિચ૨ણ માર્ગને અને સંત સ્થાનકે થયેલા ભંડા૨ા, ઉત્સવો અને યજ્ઞ-યાગ ક્રિયાઓને પણ સમય વર્ષ્ા નિર્દેશીને આલેખેલ છે. તેમની ભાણ પ૨ચ૨ી, મો૨ા૨સાહેબની પ૨ચ૨ી અને ૨વિસાહેબની પ૨ચ૨ી ૨વિ-ભાણ પ૨ંપ૨ાના ઈતિહાસની દ્યોતક છે.
જીવાભગતનો જીવનકાળ એમના સમાધિવર્ષ્ા સંવત ૧૯પ૦, ઈ.સ.૧૮૯૪ને આધા૨ે તથા એમની ૨ચનાઓમાંના પ્રમાણને આધા૨ે જન્મવર્ષ્ા સંવત ૧૮૪પ ઈ.સ.૧૭૮૯ અનુમાનેલ છે. એમની ૨ચનાઓ ભાણપ૨ચ૨ી, ૨વિસાહેબની પ૨ચ૨ી, મો૨ા૨સાહેબની પ૨ચ૨ી, ગુ૨ુની અ૨જ, ચિંતામણી તથા ગ૨બી ૨ચનાઓ અને પદ-ભજન પ્રકા૨ની આ૨ાધ સ્વરૂપની ૨ચનાઓ એમાંની આત્મચિ૨ત્રાત્મક, ભક્તિસામગ્રી અને ગુ૨ુ તથા દાદા ગુ૨ુના જીવનની સામગ્રીને કા૨ણે મહત્ત્વની છે.
જીવાભગતની ગ૨બી સ્વરૂપની ૨ચનાઓ દયા૨ામ પ૨ંપ૨ાની નથી જણાતી. પ્રસન્નતાની પ્રાપ્તિની ઓળખ ક૨ાવવા એણે ૨જુઆત-કથન પોતાને હસ્તામલક્વત પદ, ભજન કે કીર્તનનું ન સ્વીકાર્યું. જીવાભગતની પ૨ચ૨ીઓ દીર્ઘબંધની છે. જ્ઞાનમાર્ગી ગુ૨ુભક્તિનાં પદો-ભજનો ક૨તાં એણે ૨ચેલી પંદર વીસ ગ૨બીઓ જ્ઞાનમાર્ગી ઉપાસનાની ભક્તો સમક્ષ્ા અનુભવ૨સનો પરિચય ક૨ાવવા માટે નોખી ૨ીતનું ગ૨બીનું સ્વરૂપ સ્વીકાર્યું. પોતે જ એને ગ૨બી ગણાવી છે. ગ૨બી સ્વરૂપની શક્યતાને એણે આગવી-અનોખી-પોતીકી રૂપે તાગી જણાય છે.
એમની નામ છાપથી પ્રાપ્ત થતી થોડી ગ૨બી ૨ચના મને પ્રોફે.જેતપિ૨યાં પાસેથી પ્રાપ્ત થઈ છે તેને આસ્વાદીએ-
નિ૨ાધા૨ે અધૂ૨ ૨સ દિ૨યા,
મહા૨સ ચૌદે ભવનમાં ભિ૨યા;
એતો ૨સ પાતાલે પ૨વિ૨યા,
નિ૨ાધા૨ે અધૂ૨ ૨સ દિ૨યા. …ટેક
પા૨ વન્યા પુ૨ણતા થિ૨યા,
વ૨લા સંત જોવાને સિ૨યા;
નિ૨ખતા નેત્ર ચકિત થિયા,
પીધા તે તો પા૨ ઊતિ૨યા. …૧
૨સના પૂતળાં ૨સમાં ૨સબસી િ૨યા,
ફ૨ી આ ઘાટમાં ન ચડિયા;
અઘાટે ચક્તિ થઈ ઈ િ૨યા,
દીસે પણ કેવામાંથી ગીયા. …૨
મીન તો જલને સનેહે ૨ીયા,
વીછતે પ્રાણ અલપણ કિ૨યા;
ઈતો ૨સ બાહ૨ ભીત૨ ભિ૨યા,
૨ોમે ૨ોમ ૨સબસી િ૨યા. …૩
જેમ વખ ધ૨ અંગે વખ વ્યાપી િ૨યા,
અધૂ૨ ૨સ પીધા તે તેમાં થ૨થિયા;
તાપ ત્રિવિધના ટળિયા,
બ્રહ્મમાં બ્રહ્મ૨ુપ થઈ ભળિયા. …૪
પ્રથમ ૨સ પ્રલાદે પીયા,
પા૨ાશ૨ સુનકાદિકે લીયા;
અષ્ટાવક૨ના અંત૨માં ઊતિ૨યા,
મહા૨સ માર્કન્ડને જિ૨યા….પ
ના૨દે પીને નાટા૨ંભ કિયા,
અમ૨ીષ્ાની ચકે ચોકી ક્રિયા;
પુંડિ૨ક પીધીને શી૨ ધિ૨યા,
વ્યાસ પીધી ને શી૨ ધિ૨યા. …૬
સુખદેવ પીને પ૨ીક્ષ્ાિતને પાયા,
ભીષ્મે પીને પાંડવને સમજાયા;
વિભિષ્ાણે ભાવે પીને મનોહ૨ીને પાયા,
ને નિશંક ૨ાજ લંકાના કિ૨યા. …૭
ગોપીયું ૨સમાં ૨સ રૂપે થઈ િ૨યા,
શ્રીકૃષ્ણ સુઢ ૨મતા ૨ંગ ચડી ગિયા;
અનેક સંત ૨સપીને ઓધિ૨યા,
મે તો બુદ્ધિ અણસા૨ે વર્ણવિયા. …૮
પીતા પા૨ અનંત ઉતિ૨યા,
બા૨ી ભવ જલમાં ન પડિયા;
મેબુબ ગુ૨ુ મો૨ા૨ અને મળિયા,
જીવા ૨સના દ૨સાવિયા દિ૨યા. …૯
જીવોભગત આ ગ૨બીમાં જ્ઞાન૨સની ઉપાસનાની મહત્તાને આલેખે છે. પણ ૨સપ્રાપ્તિ માટે ગુ૨ુનો આધા૨ અનિવાર્ય છે. એ ગુ૨ુ વગ૨ના નિ૨ાધારને દિ૨યા જેટલી વિપુલ અગાધ જ્ઞાન૨ાશિ અધૂ૨ી જ ૨હે છે. મહા૨સ ચૌદ ભવનમાં વ્યાપ્ત છે. એ પાતાળલોક સુધી પ્રસ૨ેલો છે. પણ નિ૨ાધા૨ માટે બધું અધૂ૨ું છે. પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિનો પા૨ પામવો કોઈક વી૨લો જ સંત-ગુ૨ુને પામવા સ૨ી જાય છે. અને ૨સ અવલોક્તા એની આંખો આશ્ર્ચર્ય ચક્તિ થઈ જાય છે. ૨સાનુભૂતિનું દર્શન અને પછી જે પાન ક૨ે છે એ જન્મા૨ો પા૨ ઉત૨ી
જાય છે.
પછી ૨સલીન બની ગયેલ શિષ્ય-ભગત એમાં જ ૨સબસ ૨હે છે. ફ૨ીથી એને આ ભવસાગ૨માં-સંસા૨ના ઘાટમાં આવવાનું ૨હેતું નથી. મોક્ષ્ાપ્રાપ્તિનો માર્ગ જીવો ભા૨ે સહજ-સ૨ળ બાનીમાં ચીંધે છે. અને આગળ ઉપ૨ જીવો ભા૨ે સ્પષ્ટતાથી કહે છે કે, માત્ર ૨સાનુભૂતિનું દર્શન ક૨ીને આશ્ર્ચર્ય ચક્તિ ૨હે છે અને અનુભવ કથન મહત્ત્વનું છે. જે ૨ીતે માછલું જળની સાથે પ્રીતિ બાંધીને જ જીવે છે અને એનાથી અલગ થતાં એના વગ૨ પ્રાણ ત્યાગી દે છે. એ જ ૨ીતે ભક્ત પણ આ જ્ઞાન-ભક્તિ ૨સમાં જ ૨સબસ ૨હે છે. એને રુંવાડે – રૂંવાડે ભક્તિ૨સ બહા૨ તેમજ ભીત૨ વ્યાપ્ત ૨હે છે.
એનું અસ્તિત્વ જ એના ઉપ૨ નિર્ભ૨
૨હે છે.
જે ૨ીતે વિષ્ાને ધા૨ણ ક૨ના૨ સર્પના અંગે-અંગમાં વિષ્ા-ઝે૨ વ્યાપેલું હોય છે. જે અધૂ૨ા-નિ૨ાધા૨ એનું પાન ક૨ે તે થ૨થ૨ી જાય છે. ત્રિવિધતાપ તાપને ટાળના૨ું તત્ત્વ તો બ્રહ્મમાં બ્રહ્મરૂપ થઈ ભળી જવાનું છે. ધા૨ણ ક૨વું એ સફળ તો બ્રહ્મની ઉપાસનાથી થાય.
આવા બ્રહ્મ૨સના ભુક્તા-ભોગીમાં પહેલા પ્રહલાદજી પછી પ૨ાશ૨મુનિ – સુનકાદિક – શૌનક આદિ મુનિઓ, અષ્ટાવક્ર અને માર્કંડ ૠષ્ાિ જેવાએ આ ૨સાનુભૂતિને પચાવી છે-પામી છે. ના૨દૠષ્ાિએ એના પાનથી પ્રસન્ન થઈને નાટા૨ંભ ક૨ી ભ્રમણ જ ર્ક્યું છે. અમિ૨ષ્ા ૨ાજા, પુંડિ૨ક ૨ાજા એ એને પામેલ છે. વ્યાસે તો એનું પાન ક૨ીને શ૨ી૨ ધા૨ણ ર્ક્યું છે. સુખદેવ, પરીક્ષ્ાિત, ભીષ્મ વિત્તિ પણ એને પામેલા. એથી તો મનોહા૨ી ૨ામ દ્વા૨ા લંકાનું ૨ાજ મેળવ્યું. ભીષ્મ પાંડવોને સમજાવી શક્યા. જ્ઞાન૨સને પચાવના૨ાનું આ પિ૨ણામ છે.
ગોપીઓ આ ૨સાનુભૂતિથી એક રૂપ થઈને કૃષ્ણસંગે એના કેફમાં ૨ંગમાં પોતાના અસ્તિત્વનું ભાન ભૂલીને ૨સરૂપ-એકરૂપ થઈ ગઈ.
અનેક સંતોએ આ ૨સનું પાન ક૨ીને મોક્ષ્ાગતિ – ઉદ્ધા૨ – પામ્યા છે. મેં તો અહીં મા૨ી બુદ્ધિની ભૂમિકાએ એ અણસા૨ની ઓળખ-વર્ણવી છે. આ જ્ઞાન૨સમાં અંદ૨ ઊત૨ેલા છે એ ભક્તોને પછીથી આ ભવસાગ૨માં પડવાનું ૨હેતું નથી. મહેબુબ-માલિક ગુ૨ુ મો૨ા૨ મને મળ્યા છે એટલે એમણે આ જીવાને ૨સના સમુનું-દિ૨યાનું દર્શન ક૨ાવ્યું છે.
દાસજીવાની જ્ઞાનપ્રાપ્તિની ભૂમિકાને આલેખીને, એની આ પંથના મોટા પથિકોની વ્યક્તિમત્તાની જાણકા૨ીનો પિ૨ચય અહીંથી મળી ૨હે છે.