અલખનો ઓટલો -ડૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ

ગુજરાતી ભજનવાણીના મહાસાગ૨માં ડૂબકી મારીએ ત્યારે ખ્યાલ આવે છે કે અનેક સંતકવિઓએ પોતાની પૂર્વે થયેલા સંતોની વાણીમાંથી શબ્દાવલ, દ્રષ્ટાંતો,પરિભાષ્ાા અને રાગ- તાલ-ઢાળ પોતાના સર્જનમાં અપનાવ્યા છે. ક્યારેક તો એક જ ટેકપંક્તિ લઈને વિવિધ સંતોએ જુદીજુદી ભજન રચનાઓ આપી છે, તો કેટલીક એકની એક ભજનપંક્તિઓ-કડીઓ આપણને અનેક સર્જકોની ભજન રચનાઓમાં સાંભળવા મળે.
આવી એક કડી છે: ‘કેળે કાંટાનો સંગ ર્ક્યો, કાંટો કેળને ખાય..’ દુષ્ટ- નગુણા-નુગરા-અજ્ઞાની- પાપી- અધૂરિયા માણસોને ઓળખાવવા માટે અનેક સંતોએ પોતાની ભજનવાણીમાં આ દ્રષ્ટાંતનો પ્રયોગ ર્ક્યો છે. કેળનું વૃક્ષ્ા અતિશય કોમળ હોય છે, એની બાજુમાં જો બાવળ,બોરડી કે અન્ય કાંટાળું વૃક્ષ્ા હોય તો એ કેળના થડમાં ઘૂસી જાય છે. અને કાયમ કેળને નડીને નુકસાન કરેે છે, આમ સંત, ભક્ત, ધર્મિષ્ઠ, સેવાભાવી માણસને પણ એવા અધર્મી કાયમ પીડા આપ્યા જ ક૨ે છે. એનો આનંદ માત્ર બીજાને હેરાન કરવામાં જ હોય છે, પરંતુ ભક્તજનો એને પણ પ્રેમથી સહન ર્ક્યા ક૨તા હોય છે. આ દ્રષ્ટાંતનો પ્રયોગ થયો હોય એવી કેટલીક ભજન રચનાઓ અહી સંકલિત
ક૨ી છે.
એવી ડુંગ૨ માથે ૨ે એક ડુંગ૨ી જી,
એ જી તા પ૨ દીસે એક ડેરી રે,
કાયાનો કા૨ીગ૨ ન્યાં વસે જી,
એ જી સંતોએ લીધો એને ઘે૨ી ૨ે,
અમે તો પ૨દેશી પ૨ોણલા,
એ જી વીરા મારા વેલે૨ો વળજે રે,
-કોઈ દેશી ૨ે મળે તો વાતું કીજીયે…૦
એ જી કેળે ૨ે કાંટાનો સંગ ર્ક્યો,
કાંટો કેળને ખાય રે,
એવા નગણા(નુગ૨ા) માણસને પરમોદતાં,
પત તો પોતાની જાય રે.
અમે તો પ૨દેશી પ૨ોણલા,
એ જી વીરા મારા વેલેરો વળજે રે,
-કોઈ દેશી રે મળે તો વાતું કીજીયે…૦
એવા દેશી રે મળી જાય આપણા દેશના,
ભેળા બેસી ભોજન કરીએ,
ભૂતનાથ ચરણે અખૈયો ભણે,
મેરૂ શિખ૨ જેના મેળા રે..
અમે તો પ૨દેશી પ૨ોણલા,
એ જી વીરા મારા વેલે૨ો વળજે રે,
-કોઈ દેશી રે મળે તો વાતું કીજીયે…૦ ***
જો મન નિ૨મળ હોય રે,
જો મન શીતળ હોય ૨ે,
– જગમાં જીવણ વેરી કોઈ નથી…
આ ૨ે જગતમાં એડા એડા માનવી ,
એને કેમ મત દેય રે,
સાચાં ને તો ખોટા ક૨ે, એથી જીભ્યા ઝાલી
રેય રે…
કેળે કાંટાનો સંગ ર્ક્યા, કાંટો કેળને ખાય રે,
નગણાં માણસને પરમોદતાં પત પોતાની
જાય રે..
– જગમાં જીવણ વે૨ી કોઈ નથી…
ડુંગ૨ માથે એક ડે૨ી રે,
ઈ ડે૨ીમાં ય એક ડેરી રે,
ઈ ડેરીમાં વડો દેવ બિરાજતો,
એને સંતોએ લીધો ઘેરી રે.
સાસ- ઉસાસ તારા ઘટમાં વસે,
શૂનના ઘરમાં જાય રે,
દાસી જીવણ ભજે ભીમને ચોરાશીનો ફે૨ો મટી જાય રે…
– જગમાં જીવણ વે૨ી કોઈ નથી…
***
હે જી રે વી૨ા પાત્ર પા૨ખ્યા વિના ,
સંગડો ના ક૨ીએ ૨ે જી,
ઓલ્યા અજ્ઞાની ઉપાધી કરાવશે રે હાં…
હે જી રે વીરા કેળે કાંટાનો સંગ તો ર્ક્યો,
ઓલ્યો કાંટો કેળને ખાય રે હાં ;
હે જી રેે વીરા નગણા માણસને પરમોદતાં,
પત તો પોતાની જાય ૨ે હાં..
-હે જી રે વીરા પાત૨ પરખ્યા વિના સંગતું ના ક૨ીએ…૦
હે જી રે વીરા હિમનો ઠ૨ેલો એક હતો રે ઉ ંદ૨ડો,
એને હંસલા યે પાંખુંમાં લીધો ૨ે હાં,
હે જી રે વી૨ા સસીય૨ થિયો તયેં
પાંખુંને કાપી,
ઈ તો પાંખું પાડીને થિયો અળગો રે હાં…
હે જી રે વીરા સજીવન મંત્ર એક વિપ્રને આવડયો,
એણે મુવેલા વાઘને જીવાડયો ૨ે હાં ;
હે જી રે વીરા ઈ વાઘે ઓલ્યા વિપ્રને માર્યો,
પડકા૨ીને પેલે થાપે ૨ે હાં…
-હે જી રે વીરા પાત૨ પરખ્યા વિના સંગતું ના ક૨ીએ…૦
હે જી રે વીરા દૂધ સાક૨ લઈને વસિય૨ સેવ્યો,
તન મનથી વિખ નવ છાંડયો ૨ે હાં ;
હે જી રે વી૨ા અજ્ઞાની નરને જ્ઞાન નવ
આવે ૨ે,
ભલે વાંચીને વેદ સંભળાવે ૨ે હાં…
હે જી રે વી૨ા ભવના ભૂલ્યા ન૨ હીંડે
ભટક્તા ૨ે,
એના લેખ લખ્યા છે અવળા ૨ે હાં ;
હે જી રે વી૨ા દેવલ ચરણે પંડિત દેવાયત બોલ્યા,
ઈ તો સમજ્યા તે ન૨ સવાયા રે હાં…
-હે જી ૨ે વી૨ા પાત૨ પ૨ખ્યા વિના સંગતું ના ક૨ીએ…૦